Γεώργιος Ζώρας: Φιλοξενία και αρχοντιά

Πού να το φανταζόμουν, αγαπημένε δάσκαλε, όταν, παρακολουθώντας ανελλιπώς τις παραδόσεις σου ως φοιτητής σου, σε μιαν εποχή που μου φαίνεται τώρα σχεδόν μυθική, σε έβλεπα γεμάτον σφρίγος υγείας —θυμάμαι μια μέρα, στη δεξιά, καθώς μπαίνουμε, αίθουσα του κεντρικού κτηρίου του Πανεπιστημίου, εκεί που κάναμε το φροντιστήριο, όταν σε είχε ενοχλήσει μια ελαφρά μόλυνση των ματιών, που μας είχες εκδηλώσει και το δικό σου ξάφνιασμα, γιατί ποτέ δεν είχες νιώσει ως τότε την παραμικρή αδιαθεσία—, και όταν σε έβλεπα, ακόμα, μοναδικόν και ανυπέρβλητον, σχεδόν τερατώδη στην διδακτική σου συνέπεια —δε θυμάμαι ούτε μια φορά, ούτε μιαν ώρα να μην ήρθες για την παράδοσή σου—, πού να το φανταζόμουν, λοιπόν, αλησμόνητε δάσκαλε, ότι θα ερχόταν μια μέρα, σαν την σημερινή, όπου θα μου λάχαινε ο τόσο πικρός κλήρος, να σταθώ πάνω από το φέρετρό σου για να σου απευθύνω, εκ μέρους της Σχολής, που τόσο πιστά και αφωσιωμένα υπηρέτησες, τον ύστατο χαιρετισμό.

Αλλά θα έπρεπε, ίσως, να προδιατεθούμε για κάτι τέτοιο από την άτυχη εκείνη μέρα, όταν, πριν από μερικά χρόνια (το 1974), το θαλερό δέντρο το χτύπησε για πρώτη φορά, αναπάντεχα, σαν κεραυνός σε αιθρία, το πρώτο εγκεφαλικό επεισόδιο, για να επανέλθη και δεύτερη και τρίτη φορά. Και πάλι έδειξε ο οργανισμός σου την αντοχή του, το πείσμα του. Κάθε φορά ήθελε να συνέλθη, να σε ξαναβάλη στον ασυνήθιστο ρυθμό της πνευματικής δημιουργίας, στην πολλαπλή και πολύπλευρη πνευματική σου δράση: εκδοτική, συγγραφική, διδακτική, διοικητική, οργανωτική.

Δίδαξες νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην Ιταλία —επί 48 ολόκληρα χρόνια (1931-1979)—, όπου επίσης ανέδειξες πολλούς μαθητές, από τους οποίους ωρισμένοι κατέλαβαν αργότερα βυζαντινολογικές και νεοελληνικές έδρες σε πανεπιστήμια της χώρας τους. Τέτοιοι είναι ο βυζαντινολόγος Giuseppe Schirò και ο νεοελληνιστής Filippo Maria Pontani. Όταν το 1940 η φασιστική Ιταλία μάς εκήρυξε τον πόλεμο, επανήλθες στην πατρίδα σου για να την υπηρετήσης. Στην Ιταλία επίσης —όπου δίδαξες και πάλι μετά την ανασύνδεση των σχέσεών μας με την χώρα αυτή (1956)—, σε συνεργασία με τον Schirò και έπειτα με την καθηγήτρια Enrica Follieri, εξέδωσες για μιαν ολόκληρη δεκαπενταετία (1964-1979) το λαμπρό περιοδικό Rivista di Studi Binantini e Neoellenici, ενώ κατά το ακαδημαϊκό έτος 1975-1976 διηύθυνες με την Follieri το Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici του Πανεπιστημίου της Ρώμης.

Καθηγητής στην έδρα της Μεσαιωνικής και Νεωτέρας Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1942, ανέπτυξες τεράστιο επιστημονικό – συγγραφικό έργο: περισσότερα από 500 δημοσιεύματα, αυτοτελή ή σε περιοδικά, και ακόμη βιβλιοκρισίες, άρθρα σε εγκυκλοπαίδειες ή λεξικά, κ.λπ. Και όλα αυτά παράλληλα με το επίσης γόνιμο και δημιουργικό διδακτικό έργο σου. Ειδικά ως προς την συμβολή σου στον ευρύτατο χώρο της Μεσαιωνικής και Νεώτερης Ελληνικής Φιλολογίας, εντόπισες τα ενδιαφέροντά σου στην παρουσίαση κατά κανόνα ανεκδότων κειμένων της μεταβυζαντινής περιόδου, που συνετέλεσαν στο να φωτισθή και να τεκμηριωθή πληρέστερα η τόσο ενδιαφέρουσα πνευματική και κοινωνική ιστορία αυτής της περιόδου. Αλλά δεν έμεινες μόνο σε εκείνη την εποχή. Οι έξι τόμοι των Επτανησιακών Μελετημάτων σου (1959-1980) αποτελούν μιαν πανθομολογούμενα σπουδαία συμβολή στην βαθύτερη γνώση ενός άλλου τόσο σημαντικού κεφαλαίου της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και ιστορίας γενικότερα. Αποκορύφωμα της προσπάθειάς σου αυτής αποτελεί αναμφισβήτητα το πλήθος των εργασιών σου για τον Ανδρέα Κάλβο, οι οποίες σε τοποθέτησαν επικεφαλής των καλβιστών σε διεθνή κλίμακα. Ως ύστατη συμβολή σου στην επιστήμη μνημονεύω το επιβλητικό έργο σου Έγγραφα του Αρχείου Βατικανού περί της Ελληνικής Επαναστάσεως (τόμ. Α’ 1820-1826), που εκδόθηκε από την Ακαδημία Αθηνών ως 10ος τόμος της σειράς της «Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας», αλλά έμεινε ανολοκλήρωτο.

Και σαν να μην έφθαναν όλα αυτά, επί σειράν ετών είχες αναλάβει εξ ολοκλήρου την εκδοτική φροντίδα της Επιστημονικής Επετηρίδος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (Περίοδος Β’, τόμοι 1-18, 1953-1968) και για ένα διάστημα επίσης την έκδοση της ετήσιας σειράς του Επίσημοι Λόγοι (τόμοι 1-11, 1959-1970). Και ακόμα, σχεδόν ως το τέλος της ζωής σου, ήσουν η ψυχή κάθε οργανωτικής και εκδοτικής δραστηριότητας του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Η δεύτερη περίοδος του ομωνύμου περιοδικού του συλλόγου αυτού, την οποία συ εγκαινίασες, αριθμεί σήμερα 23 ογκώδεις τόμους (1959-1981). Στο ενεργητικό σου επίσης προσγράφονται το Βιβλιογραφικόν Δελτίον Νεοελληνικής Φιλολογίας (τεύχη 1-7, 1959-1965), η πολύτομη σειρά «Εκδόσεις Σπουδαστηρίου Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών» —την οποία μετά την απομάκρυνσή σου το 1968 μετωνόμασες σε «Βιβλιοθήκη Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας»— (53 τόμοι ως το 1980), η σειρά «Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας» (118 τεύχη από το 1961 ως το 1979) και η ευρετηρίαση (με την συνεργασία μαθητών σου) του περιοδικού Νέα Εστία.

Στα οργανωτικά χαρίσματά σου —των οποίων σαφή δείγματα έδωσες και κατά το διάστημα της κοσμητείας σου (ακαδημαϊκό έτος 1952-1953)— και στον ακάματο ζήλο σου για εργασία χρωστάει πολλά η ανάπτυξη και η επαύξηση του «Σπουδαστηρίου Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας», που το παρέλαβες (το 1944) σχεδόν σε υποτυπώδη κατάσταση και λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν τότε και του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπιζόταν σε παλαιότερες εποχές η επιστήμη της νεοελληνικής φιλολογίας. Σημαντικός υπήρξε ο δικός σου ρόλος και στο να τοποθετηθή μέσα στο Πανεπιστήμιο η νεοελληνική φιλολογία στη θέση που της άξιζε. Με δική σου, εξάλλου, εισήγηση συνέβαλες στην ίδρυση των Τμημάτων των Ξένων Φιλολογιών της Σχολής.

Τέλος, επιθυμώ να σταθώ και σε κάτι άλλο: Πολιτικά και ιδεολογικά αφανάτιστος, έμεινες, παρά την εκδηλωμένη δική σου τοποθέτηση, ανοιχτός σε κάθε ελεύθερη, προσωπική, πεποίθηση των μαθητών σου, και μάλιστα σε καιρούς εξαιρετικά δύσκολους, όπως ήταν η δεκαετία του ’50, κατά την οποία υπήρξα και εγώ μαθητής σου. Την στάση σου αυτή δεν μπορώ να την ερμηνεύσω διαφορετικά, παρά μόνο ως μία ακόμη έκφραση της έμφυτης προσήνειάς σου και εγκαρδιότητας, μιας με την ευρύτερη σημασία της λέξεως φιλοξενίας και αρχοντιάς, που σε καθιστούσαν θερμόν συμπαραστάτη σε όσους από τους φοιτητές σου και τους νέους γενικότερα επιστήμονες ζητούσαν την βοήθειά σου. Όλα αυτά συνετέλεσαν στο να σου δοθή ο χαρακτηρισμός του Ευρωπαίου καθηγητή, ενώ παράλληλα θεμελίωσαν το βαθύτερο δημοκρατικό ήθος και φρόνημά σου, όπως εκδηλώθηκε όταν ήρθε η γνωστή σκοτεινή και ανώμαλη εποχή και απομακρύνθηκες ακούσια από τον προσφιλή χώρο σου του Πανεπιστημίου, που τον είχες ταυτίσει με το σπίτι σου. Δέχθηκες τότε την απομάκρυνση αυτή, που κανονικά θα ήταν για σένα ένα βαρύ χτύπημα, με χαμογελαστή περίπου εγκαρτέρηση, σχεδόν ικανοποιημένος που εξέφραζες και εσύ έμπρακτα την οφειλόμενη στάση κάθε σωστού πνευματικού ανθρώπου απέναντι στην χειμαζόμενη δημοκρατία. Σε έβλεπα τότε στον «Παρνασσό» και στην Ρώμη και θυμάμαι με πόση χαρά και ανανεωμένο ενδιαφέρον, μαζί με τις επιστημονικές συζητήσεις μας, μου ανέλυες και την εξελισσόμενη με αισιόδοξες προοπτικές πολιτική κατάσταση.

Αργότερα έζησες την χαρά της μεταβολής, αλλά δυστυχώς μόνο για λίγο. Το χτύπημα της μοίρας ήρθε απροσδόκητα και εξακολουθητικά, ώσπου ωλοκληρώθηκε τραγικά και πρόωρα. Ήταν ένα τέλος που κανένας δεν το περίμενε τέτοιο, κανένας από αυτούς που σε ήξεραν καλά. Που ήξεραν την δύναμή σου, την αντοχή σου, την σπάνια εργατικότητά σου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κατάσταση που διεμόρφωσε το πρώτο κιόλας πλησίασμα της ασθένειας προσωπικά θα σε κατέθλιβε, αν και ποτέ δεν μας έδειξες κάτι τέτοιο, γιατί δεν ήσουν συνηθισμένος σε μεμψιμοιρίες. Όμως, στο βάθος, αυτό το σύντομο τέλος, στα 74 χρόνια σου, όταν η έκβαση των πραγμάτων είχε καταστή διαπιστωμένα αναπότρεπτη, θα το είχες επιθυμήσει σαν μία λύτρωση και ο ίδιος.

Με την ελπίδα αυτή σου απευθύνω, μαζί με τους συναδέλφους σου —παλαιούς και νέους—, τους συνεργάτες σου και όλους τους μαθητές σου —τις γενεές των φιλολόγων που τους εδίδαξες τα νεοελληνικά γράμματα— τον ύστατο χαιρετισμό και την υπόσχεση ότι θα διατηρήσουμε ευλαβική την μνήμη σου. Η Φιλοσοφική Σχολή εκφράζει ακόμα την πιο θερμή συμπαράστασή της στην αφωσιωμένη και στοργική σύντροφό σου —που είχε γίνει τελευταία η σκιά σου— και στα παιδιά σου που τόσο αγάπησες και τόσο σε αγάπησαν.

Το χώμα που θα σε σκεπάση σε λίγο ας είναι ελαφρό, πεφιλημένε και πολύκλαυστε διδάσκαλε.

*Με αυτόν τον επικήδειο λόγο (πηγή: Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, περίοδος Β’, τόμος 28) είχε αποχαιρετήσει το 1982 ο Παναγιώτης Μαστροδημήτρης, τότε καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (νυν ομότιμος), τον Γεώργιο Ζώρα, ομότιμο καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Παναγιώτης Μαστροδημήτρης

Ο Γεώργιος Θ. Ζώρας γεννήθηκε στον Πύργο Ηλείας το 1908 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 13 Ιουνίου 1982.

Υπήρξε τακτικός καθηγητής της Μεσαιωνικής και Νεότερης Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (1942–1968), ενώ δίδαξε επί μακρόν νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης, συμβάλλοντας ουσιωδώς στην άνθηση των νεοελληνικών σπουδών στην Ιταλία.

Κατέλιπε πλουσιότατο συγγραφικό έργο και υπήρξε μία από τις προσωπικότητες που συνέβαλαν καθοριστικά στην εδραίωση της επιστήμης της νεοελληνικής φιλολογίας κατά τον προηγούμενο αιώνα.

Η δημώδης βυζαντινή ποίηση και τα βυζαντινά μυθιστορήματα, τα χρονικά, η κρητική λογοτεχνία και η νεοελληνική λογοτεχνία αποτελούν ορισμένες μόνο από τις θεματικές στις οποίες εντρύφησε ως μελετητής, ως εκδότης έργων, αλλά και ως εισηγητής δεκάδων διδακτορικών διατριβών στο πανεπιστήμιο.

Βασικό μέλημα του Ζώρα στη μακρόχρονη πανεπιστημιακή, ερευνητική και συγγραφική του πορεία υπήρξε η έκδοση ανέκδοτων λογοτεχνικών κειμένων με αφετηρία τις χειρόγραφες πηγές.