Μάνος Χατζιδάκις: Μέσα στην Τέχνη, έξω απ’ το Κόμμα

[…]

Γενική διαπίστωση: ο Χατζιδάκις, ακόμα και όταν διευθύνει περιοδικά ή ραδιοφωνικούς σταθμούς, δεν κάνει συστηματική «δημοσιογραφία». Δεν γράφει και δεν μιλάει παρά μόνον όταν έχει να διοχετεύσει ένα μήνυμα, να κοινοποιήσει την αγωνία του, να διατυπώσει μιαν επιθετική άποψη. Η ομιλία, το γραφτό, είναι πάντα παρέμβαση στα γεγονότα, κραυγή διαμαρτυρίας ή καταγγελίας, επισήμανση ή διαισθητική προφητεία κινδύνων, με γνώμονα πάντα τη λιγότερο οδυνηρή προσγείωση αυτού του αλλοπρόσαλλου έθνους, που το πονάει, το γνοιάζεται, παρ’ όλο που το πιστεύει περίπου αδιόρθωτο, μολονότι τον έχει πικράνει προσωπικά, προσφεύγοντας συνήθως σε ασυγχώρητες ευτέλειες, σε προστυχιές, σε φτήνιες, σε λάσπη και βούρκο, τη στιγμή ακριβώς που ο ίδιος αγωνίζεται να το κρατήσει «με τα δόντια» σ’ ένα ελάχιστο επίπεδο τιμής και αξιοπρέπειας.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 5.1.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αλλά πέρα από μεγάλος καλλιτέχνης —αλίμονό του αν δεν είχε αναγνωριστεί διεθνώς, με την ελληνική μας πατροπαράδοτη μισαλλοδοξία θα τον είχαμε κατασπαράξει!— ο Μάνος Χατζιδάκις αποδείχνεται από τα γραφτά του βαθύτατα πολιτικός. Όχι επιφανειακά, λαϊκίστικα, τροφοδότης περιστασιακών συνθημάτων, αλλά με το κριτικό του βλέμμα, με την αγωνία του, με την ψύχραιμη και ώριμη αντιμετώπιση του ιστορικού «γίγνεσθαι». Στρατευμένος-ανένταχτος, μιλάει για όλα με την ελευθερία που του επιτρέπει η εξ αρχής εκούσια ένταξή του στην «προοδευτική» παράδοση:

«Μέσα στην οποία ο συμπαθής μας Μουφλουζέλης κάνει περίπατο με τον στρατηγό Μακρυγιάννη σε ώρες απογευματινές. Ο πατήρ ημών Βαμβακάρης μελοποιεί σε ήχο πλάγιο τη Γυναίκα της Ζάκυθος του Διονυσίου Σολωμού. Και η Μαντώ Μαυρογένους χορεύει βαρύ ζεϊμπέκικο με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, την Πασιονάρια ή την Πηνελόπη Δέλτα, ενισχύοντας το κίνημα για την απελευθέρωση των γυναικών».

Στα τριάντα έξι κείμενα του Χατζιδάκι υπάρχει μια βασική «υπόγεια» θεματική ενότητα: το πνεύμα, η Τέχνη επικρατεί παντού· ύστερα, τα νιάτα, οι νέοι των τελευταίων 50 χρόνων — όπου ξεχειλίζει και η αειθαλής νεότης του ίδιου του Μάνου· τέλος, η πολιτική ως πολιτικοποιημένη συνείδηση, μόνιμο «τραύμα» του Μάνου από τα ΕΑΜικής καταβολής μετεφηβικά του χρόνια. Περιέργως, το λιγότερο που τον απασχολεί στα αποθησαυρούμενα κείμενα είναι η ίδια η τέχνη του, η Μουσική. Μιλάει και γράφει γενικά περί Τέχνης, συχνά απ’ αφορμή αναμνήσεων ή εκμυστηρεύσεων για διάσημους φίλους του: Φελίνι και Νίνο Ρότα, Μωρίς Μπεζάρ, Νίκο Γκάτσο, Οδυσσέα Ελύτη, Κάρολο Κουν, Γιάννη Μόραλη, Γιάννη Τσαρούχη, Ζυλ Ντασσέν.

«Είτε το θέμε είτε όχι», γράφει στο κείμενο «Η πολιτική στην Τέχνη και η κακή Τέχνη της πολιτικής», «η Τέχνη υπήρξε πάντοτε ένα αποτέλεσμα ευαίσθητων λεπτών διεργασιών μέσα στο χρόνο και όχι εντυπώσεων μιας οποιασδήποτε ιστορικής στιγμής, κι εκπροσωπεί την ευαισθησία μας κι όχι τις συνήθειές μας ή τις καθημερινές μας ανάγκες. Οι συνήθειές μας και οι ανάγκες μας αλλάζουν. Η ευαισθησία μας παραμένει και συνεχίζεται αναλλοίωτη μέσα στους καιρούς. Κι αυτήν καλείται η Τέχνη να εκπροσωπήσει καταγράφοντάς την, σε πείσμα των γεγονότων και της παντοδυναμίας των λεγομένων ιστορικών στιγμών. Αυτή είναι η μόνη και η αληθινή όψη της Τέχνης σ’ όλους τους καιρούς».

Και εδώ, η καίρια «θέση» του Μάνου Χατζιδάκι, που ακριβώς τον διαφοροποιεί από τους λεγόμενους «στρατευμένους» πολιτικά καλλιτέχνες:

«Κάντε δικό σας το μόνο σύνθημα που αξίζει: μέσα στην Τέχνη, έξω απ’ το Κόμμα. Κι ας σταθεί η αληθινή Τέχνη για την όποια πολιτική σας τοποθέτηση, χωρίς φραγμούς, χωρίς περιορισμούς, χωρίς δισταγμούς. Γιατί η Τέχνη περιέχει τα πολιτικά προβλήματα του καιρού της, ενώ η ασκούμενη πολιτική δεν περιέχει ούτε σταγονίδιο από την υψηλή διαχρονική Τέχνη. Γι’ αυτό λοιπόν: έξω απ’ το Κόμμα, μέσα στην πολιτική και την Τέχνη που την περιέχει!»

[…]

Το βιβλίο κλείνει μ’ ένα καθαρά πολιτικό κείμενο: τη «Διαμαρτυρία για την κράτηση της Βογιατζή με το παιδί της», που διαβάστηκε στην πρόσφατη συναυλία της 7.11.88. «Είναι θλιβερό για όλους εμάς», λέει ο Μάνος, «να είναι ελεύθερος ύστερ’ από δίκη ο δολοφόνος ενός δεκαπεντάχρονου παιδιού, ενώ τα ανύποπτα παιδιά μας παραμορφώνονται μες στις Ασφάλειες για πλημμελήματα. Καταχραστές να δικάζονται σε λιγόχρονη φυλάκιση και δολοφόνοι, ολόκληρη σειρά από δολοφόνους, εκβιαστές και μεταπράτες ναρκωτικών να μη συλλαμβάνονται, είτε από ανικανότητα είτε από εθελουσία επαγγελματική τύφλωση των Αστυνόμων. Είναι όλ’ αυτά δυνατόν να παρέχονται από την επίσημη και σοσιαλιστική μας κυβέρνηση, και η Βογιατζή με το νήπιο παιδί της να παραμένει προφυλακισμένη; Σαν Έθνος είμαστε για λύπη!»

Είπαμε: ο «συντηρητικός» Χατζιδάκις αυτο-στρατευμένος και πολιτικοποιημένος. Ίσως —μάλλον— πιο «προχωρημένος» από πολλούς.

* Κριτική βιβλίου από τον εξαίρετο δημοσιογράφο, κριτικό και μεταφραστή Κώστα Σταματίου (1929-1991), που είχε δημοσιευτεί στο τεύχος του «Ταχυδρόμου» της 5ης Ιανουαρίου 1989.

Το κείμενο του Σταματίου αφορούσε το βιβλίο του Μάνου Χατζιδάκι «Ο Καθρέφτης και το Μαχαίρι», που είχε εκδοθεί το 1988 από τον «Ίκαρο».

Ο Κώστας Σταματίου

Ο Μάνος Χατζιδάκις έφυγε από τη ζωή στις 15 Ιουνίου 1994, σε ηλικία 69 ετών.