Σωκράτης: Η ύψιστη αξία της ψυχής (Μέρος Δ’)

Πολύτιμες μαρτυρίες αναφορικά με τη διδασκαλία του Σωκράτη, το σκοπό της σωκρατικής αναζήτησης, μας προσφέρει και ο Αριστοτέλης, ο ονομαστός μαθητής του Πλάτωνος. Ο μέγας σταγειρίτης φιλόσοφος υποστηρίζει ότι ο Σωκράτης ήταν εκείνος που εκόμισε κατ’ ουσίαν την εποχή της ηθικής, καθώς οι πνευματικές αναζητήσεις του επικεντρώνονταν στο χώρο των ηθικών αξιών. Σε ένα χωρίο των Μεταφυσικών του Αριστοτέλη ορίζεται μάλιστα τόσο ο ακολουθούμενος δρόμος όσο και ο προκαθορισμένος στόχος του Σωκράτη: αφενός η επαγωγική μέθοδος (επακτικοί λόγοι) και αφετέρου η εξαγωγή καθολικών ορισμών (το ορίζεσθαι καθόλου). Μια εικόνα για την όλη διαδικασία, για τη σωκρατική διαλογική συζήτηση και την άσκηση της περίφημης μαιευτικής που οδηγούσε στον καθορισμό των εννοιών και στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων, μας δίνουν οι διάλογοι του Πλάτωνος. Ο Σωκράτης, με τη βοήθεια αναλογιών και παραδειγμάτων από την καθημερινή ζωή, προσέγγιζε αυτό που ήθελε να συλλάβει και ακολούθως προέβαινε στη βαθμιαία κατοχύρωσή του έναντι υποθετικών αντιρρήσεων.

Εξάλλου, η διδασκαλία του Σωκράτη, μολονότι δεν ήταν συγκροτημένη και σαφώς διαμορφωμένη, αποτέλεσε σημείο καμπής στην ιστορία της φιλοσοφίας, μια και συνέβαλε καθοριστικά στο να τεθεί στο επίκεντρο της φιλοσοφικής σκέψης –στη θέση που κατείχαν έως τότε ο κόσμος και η φύση– ο άνθρωπος. Ανθρωποκεντρική ήταν ως γνωστόν και η αντίληψη των σοφιστών, αλλά αυτό ήταν το μοναδικό κοινό γνώρισμά τους με τον Σωκράτη. Ο τελευταίος ήταν στην πραγματικότητα ο μεγαλύτερος αντίπαλος των εκπροσώπων της σοφιστικής, δεδομένου ότι προσπαθούσε να βρει και πάλι –σε προφανή αντίθεση με εκείνους, που αμφισβητούσαν ό,τι καθιερωμένο στο πεδίο της γνώσης και της ηθικής– ένα στέρεο έδαφος σε έννοιες γενικού κύρους και σε κανόνες για τη διαμόρφωση του ατομικού αλλά και του συλλογικού βίου.

Στην κορυφή του πίνακα των δικών του αξιών ο Σωκράτης τοποθετεί την ψυχή, την οποία θεωρεί ως το πολυτιμότερο αγαθό του ανθρώπου, αλλά –συνάμα– και τη μεγαλύτερη δέσμευσή του. Η σωκρατική αυτή αντίληψη αντιτίθεται πλήρως στο παλαιό αριστοκρατικό κοσμοείδωλο, που προέτασσε ως υπέρτατες αξίες τη δύναμη, τον πλούτο και την κοινωνική καταξίωση. Σε αυτό το πλαίσιο, το να βλάπτει ή να αδικεί κανείς τον άλλον, ακόμα και εάν αυτός είναι εχθρός του, αντιμετωπίζεται ως ηθικό στίγμα, στίγμα της ψυχής του.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, έκδοση του 1910 αφιερωμένη στη φιλοσοφία του Σωκράτη.

Σωκράτης: Η ύψιστη αξία της ψυχής (Μέρος Α’)

Σωκράτης: Η ύψιστη αξία της ψυχής (Μέρος Β’)

Σωκράτης: Η ύψιστη αξία της ψυχής (Μέρος Γ’)