Μιχαήλ Μπακούνιν: Πνευματικός πρόδρομος της Ρωσικής Επαναστάσεως

[…]

Η γραφικώτερη ωστόσο μορφή των επαναστατικών κύκλων της ρωσικής αριστοκρατίας ήταν, χωρίς να έχη τις συζυγικές περιπέτειες του Χέρτσεν (σ.σ. Αλέξανδρος Χέρτσεν, 1812-1870, ρωσογερμανός πολιτικός στοχαστής, ακτιβιστής και συγγραφέας, θεωρούμενος ως ο πατέρας του ρωσικού ποπουλισμού), ο Μιχαήλ Μπακούνιν. Είχε γεννηθή στα 1814. Ήταν γυιος ενός πλούσιου Ρώσου γαιοκτήμονα. Άρχισε την σταδιοδρομία του ως αξιωματικός του πυροβολικού. Σε ηλικία 20 Μαΐων άφησε τον τσαρικό στρατό και πήγε στο Βερολίνο, την «Ιερουσαλήμ» που θα έβγαζε τον «νέο Χριστό». Εκεί εγνώρισε τον Γερμανό φιλόσοφο του αναρχισμού, τον Μαξ Στέρνερ. Αυτό ήταν. Η επαφή εκείνη σημάδεψε μια για πάντα τη ζωή του Μπακούνιν. Έγινε αναρχικός, ο μεγάλος προφήτης της αναρχίας.

«ΤΑ ΝΕΑ», 2.5.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το απεριόριστο μίσος του Μπακούνιν εναντίον κάθε εξουσίας, ο ενθουσιασμός του για κάθε «φυσική εκδήλωσι» κάθε ζωτικότητας, ωφείλετο —γράφει στην ανάλυσί του το γερμανικό περιοδικό «Σπίγγελ»— σε σεξουαλικούς λόγους. Δεν στάθηκε ικανός να δημιουργήση μια οικογένεια. Είχε μεν παντρευτή, αλλ’ η γυναίκα του ήταν ερωμένη των μαθητών του. Και από την ξενητειά που βρισκόταν παρακολουθούσε ή μάλλον κατεδίωκε με μίσος και περιφρόνησι όλα τα «παντρολογήματα» και τους έρωτες των τεσσάρων δεσποινίδων Μπακούνιν, των αδελφών του.

«ΤΑ ΝΕΑ», 2.5.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η ζωή του ήταν μια σειρά από περιπετειώδεις επαναστατικές ενέργειες και πικρές ήττες. Οι σκέψεις του, τα γραπτά του, οι λόγοι του ήταν ξεθυμάσματα, μέσα στα οποία η παθολογική έξαρσις του εαυτού του διασταυρωνόταν με μια παθολογική επίσης καταδίκη του.

Στα 1848 έγραφε στον Χέρβεγκ, τον Γερμανό ποιητή που υμνολογούσε την ελευθερία και ξελόγιασε τη γυναίκα του άλλου πνευματικού προδρόμου της Ρωσικής Επαναστάσεως, του Χέρτσεν: «Ούτε και το καλύτερο, το ιδεωδέστερο Σύνταγμα δεν θα μπορούσε να με ικανοποιήση. Χρειαζόμαστε κάτι άλλο: τη θύελλα και τη ζωή, έναν ελεύθερο κόσμο χωρίς κανένα νόμο». Ο Μπακούνιν κατεδίκαζε την έννοια του κράτους.

«ΤΑ ΝΕΑ», 3.5.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στα 1848 πήρε μέρος στη Γαλλική Επανάστασι του Φεβρουαρίου. Ένας από τους Γάλλους συντρόφους του εκείνης της επαναστάσεως έγραφε γι’ αυτόν: «Τι άνθρωπος! Την πρώτη ημέρα της επαναστάσεως ήταν ανεκτίμητος. Τη δεύτερη όμως κι’ όλας ημέρα θάπρεπε να τυφεκιστή!» Από το Παρίσι πήγε στην Πράγα, σ’ ένα συνέδριο Σλάβων επαναστατών. «Στη Μόσχα», είπε στο λόγο που εξεφώνησε σ’ εκείνο το συνέδριο, «θ’ ανατείλη μέσα από μια θάλασσα αίματος και φωτιάς το λαμπρό άστρο της επαναστάσεως, που θα γίνη για την ανθρωπότητα πυξίδα στο δρόμο της προς την οριστική της απελευθέρωσι». Άλλη μια εκδήλωσις —γράφει το γερμανικό περιοδικό «Σπίγγελ»— «ρωσικής επαναστατικής θρησκευτικότητας, άνευ της οποίας δεν θα μπορούσε να γίνη η επανάστασις του Λένιν».

«ΤΑ ΝΕΑ», 3.5.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στα 1849 ο Μπακούνιν βρέθηκε με τον Ριχάρδο Βάγνερ, τον μεγάλο Γερμανό «επαναστάτη της μουσικής», στα χαρακώματα μιας εξεγέρσεως στη Δρέσδη. Εκεί συνελήφθη. Τον απέλασαν. Τον μετέφεραν υπό συνοδεία στην Αυστρία. Η αυστριακή κυβέρνησις τον εξέδωκε στη Ρωσία του τσάρου.

Στη φυλακή ο Μπακούνιν έγραψε την περίφημη «εξομολόγησί» του προς τον τσάρο, ένα ντοκουμέντο που δημοσιεύτηκε μόλις το 1919. Με την έκκλησί του εκείνη ο αναρχικός Μπακούνιν, και αυτός ακόμα πιστός στο όνειρο των πρώτων Ρώσων επαναστατών για τον «απελευθερωτή τσάρο», που θα ηγείτο της επαναστάσεως, καθικέτευε τον Ρώσο σατράπη να τεθή επί κεφαλής της «πανανθρώπινης επαναστάσεως», που θ’ άρχιζε από τη Ρωσία.

Το περίεργο είναι πως στο διάγγελμά του εκείνο ο Μπακούνιν, ο αναρχικός, διετύπωνε κατά των Γερμανών τη μομφή ότι, αν απέτυχε η εξέγερσις της Δρέσδης, απέτυχε μόνο γιατί της έλειπε η πειθαρχία! Οι Γερμανοί, έγραφε, ήταν ανίκανοι για πειθαρχία, γιατί ως διαμαρτυρόμενοι ήταν ουσιαστικά αναρχικοί, που δεν θα κατώρθωναν ποτέ να επιτύχουν την πολιτική τους ενότητα. Στο περιθώριο του σημείου αυτού της εγγράφου εκκλήσεως του Μπακούνιν, ο τσάρος Νικόλαος εσημείωσε: «Πολύ σωστή παρατήρησις, αναμφισβήτητη αλήθεια». Κι’ όμως οι Γερμανοί είναι ένα έθνος που έχει μέχρις ελαττώματος στο αίμα του την πειθαρχία. Τόσο απολυταρχικός όμως ήταν εκείνος ο τσάρος, που δεν του έφτανε ούτε η πειθαρχία των Γερμανών. Ήθελε την άνευ όρων υποδούλωσι. Σ’ αυτόν τον σατράπη απευθυνόταν ο αναρχικός Μπακούνιν και εν ονόματι της… πειθαρχίας (δηλαδή της υποδουλώσεως) του ζητούσε να ηγηθή της επαναστάσεως, που θ’ απελευθέρωνε ολόκληρη την ανθρωπότητα! Αντίφασις; Άρνησις της αναρχίας εκ μέρους του κορυφαίου αναρχικού; Όχι! Επιβεβαίωσίς της: τόση ήταν η αναρχία των ιδεών μέσα στο κρανίο του Μπακούνιν, τόσο το «κονφούζιο», ώστε να φαντάζεται ότι μπορούσε να συμφιλιώση το νερό με τη φωτιά, το κνούτο του τσάρου με την ελευθερία, την πειθαρχία με τον αναρχισμό! Ωστόσο, το χαρακτηριστικό είναι πως και σ’ αυτόν ακόμα τον αναρχικό πρόδρομο της επαναστάσεως του Λένιν επιβάλλεται η πειθαρχία, η σιδερένια πειθαρχία του κομμουνιστικού συστήματος, που επί των ημερών του Στάλιν ξεπέρασε και αυτό ακόμα το κνούτο των τσάρων! Στο πρόσωπο του Στάλιν δεν μπορούμε τάχα να πούμε πως βρήκε την ενσάρκωσί του το παληό όνειρο των πρώτων Ρώσων επαναστατών, το όνειρο του «τσάρου που θα ηγείτο της πανανθρώπινης επαναστάσεως»;

«ΤΑ ΝΕΑ», 4.5.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τι έκανε ο τσάρος Νικόλαος; Αντί να «ηγηθή της επαναστάσεως», προτίμησε κάτι άλλο: άφησε τον Μπακούνιν εφτά χρόνια στη φυλακή. Ύστερα τον εξώρισε στη Σιβηρία. Από εκεί ο κήρυκας της αναρχίας και απολογητής ταυτοχρόνως της πειθαρχίας γύρισε, διά μέσου της Ανατολικής Ασίας, στη Δυτική Ευρώπη. Για ένα 24ωρο η επαναστατική του δράσις βρήκε την ευκαιρία για να μεταπηδήση πάλι από τη θεωρία στην πράξι. Ήταν η εποχή του γαλλο-γερμανικού πολέμου του 1870-71. Στον πόλεμο εκείνον νίκησε η Πρωσσία του σιδηρού καγκελλαρίου Βίσμαρκ και της σιδηράς πειθαρχίας του πρωσσικού μιλιταρισμού. Μια και ο Μπακούνιν με την «έκκλησί» του προς τον τσάρο έγινε απολογητής της πειθαρχίας, θα έλεγε κανείς πως η λογική συνέπεια τον τοποθετούσε στο πλευρό των πειθαρχικών νικητών. Δεν υπήρχε όμως λογική σ’ εκείνον τον αναρχικό. Από την Ελβετία, όπου κατοικοήδρευε, ξεκίνησε, μόλις έπεσε ο Ναπολέων ο Γ’, για τη Λυών της Γαλλίας, με το σκοπό να εγκαθιδρύση, μέσα στην αναρχία και την παραζάλη της ήττας των Γάλλων, ένα αναρχικό καθεστώς. Την αυγή με τη δροσούλα εγεννήθηκε ένα ρόδο. Την αυγή με τη δροσούλα εμαράθηκε το ρόδο. Το αναρχικό καθεστώς του Μπακούνιν έζησε ένα εικοσιτετράωρο!

«ΤΑ ΝΕΑ», 4.5.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του Μπακούνιν δηλητηριάστηκαν από τις αντεγκλήσεις του με τον Καρλ Μαρξ, που τον κατηγόρησε για κατάσκοπο του τσάρου. Μια από τις αφορμές που διαλύθηκε η πρώτη Εργατική Διεθνής ήταν και οι καυγάδες των δύο εκείνων κοινωνικών προφητών, που τα μαλλιά τους θύμιζαν χαίτη λιονταριού.

Ο Μπακούνιν εκήρυσσε την «ηδονή της καταστροφής». Η θεωρία του εκείνη βρήκε έναν αποφασιστικό οπαδό. Στα 1860 ένας νεαρός Ρώσος, που τον έλεγαν Σεργκέι Νετσάγιεφ, ίδρυσε στη Ρωσία ένα μυστικό επαναστατικό όμιλο, για τα μέλη του οποίου ίσχυε σιδερένια πειθαρχία. […]

Η ιδέα πειθαρχημένων στελεχών, «εξ επαγγέλματος επαναστατών», όπως θα έλεγε μια μέρα ο Λένιν, ήταν τότε στην ημερησία διάταξι στους κύκλους των Ρώσων επαναστατών. Ο επαναστατικός ερασιτεχνισμός των διανοουμένων του τύπου Χέρτσεν και Μπακούνιν, που είχαν καταφύγει στο εξωτερικό, δεν είχε οδηγήσει σε τίποτε το θετικό. Και ούτε έβλεπε κανείς τι μπορούσε να επιτύχη μελλοντικώς. Αν δεν ήθελαν ν’ αφήσουν να σβήση η ελπίδα μιας επαναστάσεως, οι Ρώσοι διανοούμενοι καταλάβαιναν ότι έπρεπε να οργανωθούν σε ομάδες δράσεως. Με τις «πάρλες» στα σαλόνια του Λονδίνου και στα καφενεία της Ελβετίας δεν μπορούσε να βγη τίποτε. Στα 1870 είχαν πια αρχίσει να παίρνουν μορφή και ν’ αναπτύσσωνται η φιλοσοφία και η πράξις αυτής της ιδέας.

*Αποσπάσματα από σειρά άρθρων που είχαν δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» από τις 2 έως τις 4 Μαΐου 1961 υπό το γενικό τίτλο «Αριστοκράτες άνοιξαν το δρόμο στην Επανάστασι».

Ο Μιχαήλ Μπακούνιν γεννήθηκε στο χωριό Pryamukhino της δυτικής Ρωσίας στις 18 (30 με το νέο ημερολόγιο) Μαΐου 1814 και απεβίωσε στη Βέρνη της Ελβετίας στις 19 Ιουνίου (1η Ιουλίου με το νέο ημερολόγιο) 1876.