Εμμανουήλ Μπενάκης: Άνθρωπος με καρδίαν αγίου των πρώτων χριστιανικών χρόνων

Κατόπιν μακράς αγωνίας, και αφού εν τω μεταξύ εδοκίμασε την βαθείαν πικρίαν να ίδη προηγουμένην εις τον τάφον την σύζυγόν του, την οποίαν ελάτρευε, απεβίωσε χθες το απόγευμα ο Εμμανουήλ Μπενάκης.

Ο θάνατός του θα προκαλέση εις ολόκληρον την Ελλάδα ειλικρινές και βαθύ πένθος ως πραγματική εθνική απώλεια.

Δεν υπήρξε, κατά τας τελευταίας ιδία δύο δεκαετηρίδας, ευγενεστέρα μορφή Έλληνος πλουσίου.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 21.6.1929, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Σχηματίσας εις την Αίγυπτον μίαν πελωρίαν περιουσίαν διά σκληράς εργασίας, χαλυβδίνης επιμονής και ιδιαζούσης επιχειρηματικής ιδιοφυΐας, δημιουργήσας εκεί κάτω, εις ένα διεθνή στίβον εμπορικού ανταγωνισμού κολοσσιαίων δυνάμεων, ένα τεράστιον όνομα απαραμίλλου γοήτρου και επιβολής, επισκιάσαν την φήμην των μεγαλειτέρων βρεττανικών οίκων, στερεώσας και λαμπρύνας παρά τον Νείλον την θέσιν του ελληνισμού, απέμεινε μετά τούτο ένας εξαίσιος ιδεαλιστής, ένας φλογερός πατριώτης, ένας απέριττος γελαστός άνθρωπος με καρδίαν αγίου των πρώτων χριστιανικών χρόνων, ατενίζων τον πλούτον ως αγαθοποιόν δύναμιν κοινωνικής ευποιίας.

Άβυσσος χωρίζει την γλυκείαν αυτήν και φωτεινήν μορφήν από τον τύπον του συγχρόνου διεθνούς κεφαλαιούχου, κατά κανόνα ανθρώπου πυρετώδους, σκληρού από την πάλην, υπολογιστού και στυγνού.

Ο Ρενάν (σ.σ. Ερνέστος Ρενάν, 1823-1892, γάλλος ιστορικός της θρησκείας, φιλόσοφος και συγγραφέας) έβλεπε εις την ανθρωπότητα τρεις κορυφάς. Τους υπηρετούντας το αγαθόν. Τους υπηρετούντας το αληθές. Τους υπηρετούντας το ωραίον.

Δεν γνωρίζομεν αν η ελληνική κοινωνία έχη σήμερον να παρουσιάση κορυφάς των δύο τελευταίων τάξεων.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 21.6.1929, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αλλ’ ο Εμμανουήλ Μπενάκης επραγματοποίησε κατά τρόπον υπέροχον τον τύπον της πρώτης κατηγορίας, ο οποίος είνε ίσως ο ευγενέστερος, αλλ’ αναμφιβόλως ο χρησιμώτερος.

Αι δύο δεκαετηρίδες που έζησε και έδρασεν εις την ελευθέραν πατρίδα είνε πλήρεις από το αγαθοποιόν έργον του.

Πρώτος υπουργός της Γεωργίας, εγκαινιάσας την γεωργικήν πολιτικήν των Φιλελευθέρων, με αληθή λατρείαν διά την ελληνικήν ύπαιθρον, αλάνθαστον πρακτικήν αντίληψιν και γόνιμον δραστηριότητα, δήμαρχος κατόπιν των Αθηνών, λαμπρύνας την δημαρχιακήν έδραν με την αίγλην ενός αληθούς ευπατρίδου —καταδιωχθείς μολαταύτα αγριώτατα κατά τα απαίσια εκείνα Νοεμβριανά, ότε ρυπαροί αλήται τον έσυραν ως τον έσχατον των κακούργων εις τας φυλακάς—, αφήκε την ανάμνησιν ενός ιδεώδους άρχοντος, υπερόχως ανιδιοτελούς, με φλογερόν αγαθοποιόν ζήλον, με βρεττανικήν ευθύτητα, με αληθή πατρικότητα έναντι του δικαίου και του τελευταίου πολίτου, με σοβαράν, μεθοδικήν και ανεπίδεικτον (σ.σ. άνευ επιδείξεως, που δεν επιδεικνύεται) εργασίαν.

Η προχωρημένη του ηλικία τον απεμάκρυνεν από την δημοσίαν υπηρεσίαν. Και επεδόθη ολόκληρος εις την κοινωνικήν ευποιίαν. Δεν έκαμεν εντυπωτικάς δωρεάς διαφημίσεως. Δεν έκαμε «χειρονομίας». Τέσσαρα ή πέντε μεγάλα ιδρύματα πρακτικής κοινωνικής ωφελείας φέρουν το όνομά του. Αλλά κυρίως έσπειρε τον πλούτον του αφειδώς, αλλά με φωτεινήν επίγνωσιν των σκοπών εις τους οποίους τον διέθετε, εις ένα άπειρον πλήθος κοινωνικών έργων. Πρόχειροι υπολογισμοί, μη λαμβάνοντες φυσικά υπ’ όψιν την άγνωστον μέχρι της στιγμής διαθήκην του, αναβιβάζουν τας παντός είδους δωρεάς του της τελευταίας εικοσαετίας εις το δισεκατομμύριον. Δεν υπήρξε σκοπός, δεν υπήρξεν έργον, δεν υπήρξε προσπάθεια, δεν υπήρξε κίνησις οιαδήποτε δικαιουμένη εις οικονομικήν ενίσχυσιν, δεν υπήρξεν εθνικόν δάνειον, δεν υπήρξε πατριωτικός ή κοινωνικός έρανος, όπου ο Μπενάκης να μη ενεγράφη πάντοτε πρώτος και με την ογκωδεστέραν μερίδα. Δεν υπήρξεν υποφώσκουσα ιδιοφυΐα ή διαφαινόμενον τάλαντον ή μαντευομένη ικανότης μη ενθαρρυνθείσα και μη υποστηριχθείσα. Λεγεών είνε οι νέοι καλλιτέχναι και επιστήμονες που εσπούδασαν ή σπουδάζουν με γενναίας υποτροφίας ιδικάς του εις την Ευρώπην και εδώ. Δεν υπήρξεν αναξιοπαθών άνθρωπος, χήρα, ορφανόν, που να έκρουσε εις μάτην την θύραν του. Χιλιάδες είνε οι ευρόντες ανέλπιστον σωτηρίαν εις το γελαστόν μέγαρον της λεωφόρου Κηφισσίας. Και είνε πολλοί οι οποίοι με την ιδικήν του υποστήριξιν ήνοιξαν καταστήματα, εκαλλιέργησαν εργασίας, προώδευσαν και ηυτύχησαν.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 7.4.1931, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Έχει λεχθή ότι ευκολώτερα θα περάση κάμηλος δι’ οπής βελόνης παρά πλούσιος διά της θύρας του παραδείσου. Ιδού λοιπόν ένας βαθύπλουτος που κατώρθωσε να διαψεύση την αυστηράν ρήσιν. Ιδού ένας εκατομμυριούχος που εχρησιμοποίησε τον χρυσόν του ως μίαν σεβαστήν και ευγενικήν δύναμιν κοινωνικής αγαθοποιίας. Ένας εκατομμυριούχος που ενθυμίζει συγχρόνως τους δύο ευγενεστέρους τύπους του Βίκτωρος Ουγκώ, τον επίσκοπον Μυριήλ και τον δήμαρχον Μαγδαληνήν, συνδυάζων την απλήν και θερμήν καλωσύνην του πρώτου με την γόνιμον ευεργετικότητα του δευτέρου. Σήμερον η Ελλάς έχει δημοκρατικούς, έχει βασιλόφρονας, έχει κομμουνιστάς, έχει δοξασίας παντός είδους, έχει μίση, έχει φθόνους, πάσας τας ποικιλίας των πεποιθήσεων και των παθών. Εν μέσω αυτών όλων, δεν υπάρχει Έλλην ο οποίος να μη αποκαλύπτεται με σεβασμόν και αγάπην εμπρός εις το όνομά του.

Ο θάνατός του θα θρηνηθή απ’ άκρου εις άκρον της χώρας αυτής ως μεγάλη απώλεια εθνική. Και εφ’ όσον υπάρχουν Έλληνες, η μνήμη του θα είνε προσφιλής και σεβαστή — εις το μέγα πάνθεον των ευεργετών του έθνους.

Το όνομά του θα ενθυμίζη τον αιώνιον Έλληνα, με την αδάμαστον τόλμην, τον ανήσυχον πόθον των μεγάλων τυχών, την φωτεινήν ευφυΐαν, την ακατάβλητον εργατικότητα, που εξεκίνησε μόνος και απροστάτευτος από κάποιαν νήσον του Αιγαίου διά να ριφθή εις την δύσκολον πάλην ενός διεθνούς εμπορικού περιβάλλοντος, και να νικήση νίκην περιφανή. Θα ενθυμίζη συγχρόνως τον ανώτερον άνθρωπον, που εστάθη υψηλότερα από τον όγκον των εκατομμυρίων του, και αντί να γίνη ένας οιοσδήποτε ψυχρός κεφαλαιούχος, εξήρθη εις απαράμιλλον εθνικόν και κοινωνικόν ευεργέτην — εξ εκείνων που αληθώς τιμούν όχι μόνον την Ελλάδα, αλλά το ανθρώπινον γένος.

Ας ευχηθώμεν τουλάχιστον ότι θα απομείνη και ως παράδειγμα εις μίαν εποχήν όπου η συνδιαλλαγή του μεγάλου πλούτου με την πολύμορφον κοινωνικήν δυστυχίαν —διά της οδού που εχάραξεν ο Μπενάκης— φαίνεται τόσον απαραίτητος.

*Άρθρο αφιερωμένο στον Εμμανουήλ Μπενάκη, που έφερε τον τίτλο «Ο ευεργέτης» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» την επαύριον του θανάτου του, την Παρασκευή 21 Ιουνίου 1929.

Ο Εμμανουήλ Μπενάκης, εξέχουσα προσωπικότητα της ελληνικής κοινωνίας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, έφυγε από τη ζωή στις 20 Ιουνίου 1929, πλήρης ημερών.

Κατά τη διάρκεια του μακρού βίου του –είχε γεννηθεί το 1843– ο Μπενάκης ανέπτυξε ιδιαίτερα αξιόλογη επιχειρηματική (εμπορική) και πολιτική (συνδεθείς στενά με τον Ελευθέριο Βενιζέλο) δραστηριότητα, την οποία φρόντισε να συνδυάσει –και αυτό είναι το πλέον σημαντικό και αξιομνημόνευτο– με σπουδαίο φιλανθρωπικό και κοινωφελές έργο.

Ο Εμμανουήλ Μπενάκης είχε νυμφευθεί τη Βιργινία Χωρέμη – μεταξύ των τέκνων που απέκτησαν ήταν ο ευπατρίδης Αντώνης Μπενάκης (1873-1954), ιδρυτής του Μουσείου Μπενάκη, και η συγγραφέας Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941).