Νικολό Μακιαβέλι: Όντως «μακιαβελικός» ή θύμα παρανόησης

Στις 21 Ιουνίου 1527 πεθαίνει, σε ηλικία 58 ετών,  ο Νικολό Μακιαβέλι. Ο ιταλός διπλωμάτης και πολιτικός φιλόσοφος που για πολλούς αποτελεί συνώνυμο του πολιτικού αμοραλισμού, του παρασκηνίου και των δολοπλοκιών.

Το έργο του, «Ο Ηγεμόνας» μεταφράστηκε σε δεκάδες γλώσσες και επανατυπώθηκε σε αμέτρητες εκδόσεις σε όλο τον κόσμο, και βρίσκεται στη λίστα με τα πιο επιδραστικά πολιτικά κείμενα παγκοσμίως.

Η ζωή του

Ο Αυγουστίνος Ζενάκος αφηγείται «ΒΗΜΑ» τη ζωή του Μακιαβέλι:

«Ο Νικολό Μακιαβέλι γεννήθηκε στη Φλωρεντία και ήταν γιος του νομομαθούς Μπερνάρντο Μακιαβέλι και της Μπαρτολομέα Νέλι.

»Οι γονείς του ήταν τα φτωχότερα μέλη εξαστισμένης πλούσιας και επιφανούς οικογενείας ευγενών, οι οποίοι είχαν κατά καιρούς καταλάβει εξέχουσες δημόσιες θέσεις.

»Την εποχή του Μακιαβέλι η Ιταλία, διαιρεμένη σε ανταγωνιζόμενες πόλεις-κράτη, μεταξύ των οποίων και η Ρώμη υπό τον Πάπα, αντιμετώπιζε τις συνεχείς επεμβάσεις των ισχυρότερών της ευρωπαϊκών δυνάμεων.

Στη Φλωρεντία

»Στη Φλωρεντία, από το 1434, χωρίς επίσημο αξίωμα αλλά χάρη στον πλούτο της (διέθετε το μεγαλύτερο τραπεζικό δίκτυο της Ευρώπης) κυβερνούσε η πανίσχυρη οικογένεια των Μεδίκων.

»Το 1494 οι δημοκράτες αντίπαλοί τους, με τη βοήθεια των γαλλικών στρατευμάτων που είχαν εισβάλει στην Ιταλία, ανέτρεψαν τους Μεδίκους και εγκατέστησαν το δικό τους πολίτευμα.

»Ακολούθησε η κυριαρχία του φανατικού δομινικανού καλογήρου Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα, του οποίου όμως το καθεστώς τερματίστηκε, όταν ο ίδιος θανατώθηκε στην πυρά το 1498.

»Τον ίδιο χρόνο βρίσκουμε τον Μακιαβέλι να καταλαμβάνει το αξίωμα του δεύτερου καγκελαρίου της φλωρεντινής δημοκρατίας, έχοντας πιθανώς συνεργήσει στην ανατροπή του καθεστώτος του Σαβοναρόλα.

»Περιορισμένες είναι οι γνώσεις μας για τις σπουδές του και για τα νεανικά του χρόνια, τα οποία πάντως γνωρίζουμε ότι τα έζησε κάτω από το φάσμα της φτώχειας».

Θύμα παρανόησης;

Ήταν, όμως, ο Νικολό Μακιαβέλι, στ’ αλήθεια ο μοχθηρός πολιτικός νους, που παρουσιάζεται στις μέρες μας;

Το ερώτημα αυτό απασχολεί τους μελετητές εδώ και αρκετά χρόνια.

Το 2003, «ΤΟ ΒΗΜΑ», σε συνεργασία με τους «TIMES» δημοσιεύει άρθρο του Ρίτσαρντ Όουεν.

«“Κατά τη διάρκεια των τελευταίων πέντε αιώνων συνεχείς παρερμηνείες από διάφορους μελετητές έχουν κατορθώσει να υποβιβάσουν τον πολιτικό και φιλόσοφο Νικολό Μακιαβέλι σε ένα απλό στερεότυπο”, τονίζει ο κ. Φερόνι, ο οποίος αναγνωρίζεται από τους συναδέλφους του ως αυθεντία στην Αναγέννηση.

»Συνέπεια αυτής της παρανόησης, λέει, είναι να αποτελούν τα διαστρεβλωμένα διδάγματα του Μακιαβέλι πηγή έμπνευσης για τους πιο φαύλους πολιτικούς που εμφανίστηκαν στον κόσμο.

»Ο Μακιαβέλι έχει μείνει γνωστός κυρίως για το έργο του O Hγεμόνας, όπου διακηρύττει ότι οι πολιτικοί άρχοντες έχουν το δικαίωμα να ψεύδονται και να παραπλανούν, αν αυτό εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κράτους.

»Παράλληλα όμως του αποδίδονται πολυάριθμες κυνικές ρήσεις, όπως μεταξύ άλλων οι εξής:

«Καλύτερα να σε φοβούνται παρά να σε αγαπούν», “Οι άρχοντες πηγαίνουν όπου φυσά ο άνεμος”, “Πράξε ακόμη και το κακό, αν το υπαγορεύει η αναγκαιότητα”

»Όπως ισχυρίζεται όμως στο νέο σύγγραμα ο κ. Φερόνι, ο Μακιαβέλι δεν είπε – και δεν έγραψε ποτέ – τους περισσότερους από τους αφορισμούς που του αποδίδουν οι επικριτές του.

»Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πασίγνωστη φράση «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», η οποία δεν ειπώθηκε ποτέ από τον Μακιαβέλι. Αυτό που είπε κατά λέξιν ο πολιτικός φιλόσοφος ήταν:

«Στις ενέργειες όλων των ανθρώπων, και ιδίως των ηγεμόνων, πρέπει κανείς να κοιτάζει το τελικό αποτέλεσμα».

Ήταν ο Μακιαβέλι «Μακιαβελικός»;

Με το ερώτημα αυτό ασχολήθηκε και ο Κώστας Σταματίου, το μακρινό – πλέον – 1989, στο περιοδικό «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ».

«Το όνομα του Νικολό Μακιαβέλι θεωρείται συνώνυμο του διαβολικού ταχυδακτυλουργού της πολιτικής, του κυνικού, που μετέρχεται τα πάντα προκειμένου να καταστήσει τις σκοτεινές επιδιώξεις του πραγματικότητα και να επιβεί της Εξουσίας.

»Από μια άποψη, βέβαια, δεν υπάρχει καπνός χωρίς φωτιά: ο ουμανιστής της Αναγέννησης Φλωρεντίνος πολιτικός, στοχαστής, ιστορικός και…κωμωδιογράφος υπήρξε ο «πρώτος ρεαλιστής της πολιτικής σκέψης.

»Ο ρεαλισμός του, όμως δεν ήταν καθόλου κυνικός, όπως τον θέλει ο διαχρονικός μύθος. Το αντίθετο, ο Μακιαβέλι υπήρξε αγνός πατριώτης, θεωρητικός της πνευματικής ελευθερίας και «φωτισμένος εραστής της πολιτικής αρετής».

»Αυτός ήταν κι αν ήταν “υπηρέτης του δημοσίου συμφέροντος” και, όπως έγραψε ο ίδιος, “η φτώχεια του ήταν ο καλύτερος μάρτυρας για την πίστη του και την αφοσίωσή του στην υπηρεσία της πατρίδας”

Η σιωπή του Μακιαβέλι

Το 1994, ο καθηγητής Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Γεράσιμος Βώκος, επιχειρεί να εντοπίσει τις ρίζες της «κακής φήμης» του Μακιαβέλι.

« [Ο Μακιαβέλι] αρνείται να εξετάσει την προέλευση και τη σκοπιμότητα του κράτους, όπως αρνείται να συγκρίνει τα διάφορα πολιτεύματα για να προκρίνει το καλύτερο ή να προτείνει ένα καινούργιο.

»Αδιαφορεί προκλητικά, τέλος, για τη νομιμότητα ή την παρανομία ορισμένων μορφών άσκηση της εξουσίας.

»Η σιωπή του Μακιαβέλι ως προς τα προβλήματα που πραγματεύονται συνήθως οι πολιτικές θεωρίες είναι, κατά πάσα πιθανότητα, η αιτία στην οποία πρέπει να χρεωθεί η κακή φήμη που συνοδεύει το όνομά του.

»Ας είναι. Γιατί η ίδια αυτή σιωπή, καθώς βυθίζει στο σκοτάδι το ειδυλλιακό τοπίο της παραδοσιακής πολιτικής θεωρίας, σχεδιάζει με αδρές γραμμές την πραγματικότητα της πολιτικής».