Ζαν-Πολ Σαρτρ: «Πριν» και «μετά» τον Μάιο του 1968

— Για μένα η ηθική υπάρχει και στο επίπεδο ακόμα της παραγωγής. Και συμφωνώ με τους μαοϊστές που έθεσαν εκ νέου το ερώτημα. Πιστεύω ότι ένας εργάτης είναι ηθικός από το απλό γεγονός πως είναι ένας αλλοτριωμένος άνθρωπος που διεκδικεί την ελευθερία για τον εαυτό του και για όλους τους άλλους.

— Αυτό που πρέπει να αναπτυχθή στις μάζες δεν είναι ο σεβασμός προς μια υποτιθέμενη επαναστατική «τάξη», αλλά το πνεύμα της εξεγέρσεως εναντίον κάθε τάξεως.

— Φαίνεται ότι τα εθνικά κομμουνιστικά κόμματα συνεστήθησαν στις διάφορες χώρες, όπως και στη Γαλλία λόγου χάρη, για να δώσουν στις επαναστατικές μάζες «να καταπιούν» τη θεωρία (στραβή ή αληθινή, θα το ξανακουβεντιάσωμε) ότι η επανάσταση δεν είναι αυριανή υπόθεση. Με άλλα λόγια, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας δεν είναι επαναστατικό κόμμα. Είναι ένα κόμμα που διδάσκει την υπομονή, διότι, κατ’ αυτό, η επανάσταση αναβάλλεται επ’ αόριστον. Πότε είπε το Κ. Κ. Γαλλίας «Εμπρός, παιδιά, να την κάνωμε!»; Ποτέ. Απλώς έλεγε: «Την έκαναν στη Σοβιετική Ένωση, κυττάξτε τι ωραία που είναι εκεί!» Τα αμέσως μεταπολεμικά χρόνια (και εννοώ τον πόλεμο του ’14), που συνεστήθησαν τα κομμουνιστικά κόμματα, επήλθε και η ρήξη Στάλιν – Τρότσκι. Ο Στάλιν έλεγε «Η επανάσταση θα γίνη σε μία μόνο χώρα», που εσήμαινε ότι η Σοβιετική Ένωση θα χρησιμοποιούσε τα δυτικά προλεταριάτα, δεν θα εξετίθετο όμως η ίδια βοηθώντας τα να ανατρέψουν το αστικό καθεστώς. Για τον Τρότσκι, απεναντίας, η επανάσταση έπρεπε να γίνη παντού. Διότι η Σοβιετική Ένωση δεν θα μπορούσε να κρατήση παρά βοηθώντας τα ξένα προλεταριάτα. Αυτός που έχασε ήταν ο Τρότσκι. Κι’ έτσι τα κομμουνιστικά κόμματα περιήλθαν στην ακόλουθη περίεργη θέση: πρέπει να λένε συγχρόνως «Μοναδικός σκοπός μας είναι η επανάσταση, γιατί μόνο απ’ αυτή θα μπορέση να γεννηθή η αταξική κοινωνία» και «Η επανάσταση δεν μπορεί να γίνη προς το παρόν ούτε και σ’ ένα προβλεπόμενο μέλλον».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 19.5.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι σκέψεις αυτές, μεταξύ πολλών άλλων, αναγράφονται στο βιβλίο «Η εξαγριωμένη Γαλλία» (σ.σ. On a raison de se révolter – La France Sauvage, Gallimard, 1974), που αποτελεί είδος πολιτικής αυτοβιογραφίας του Ζαν-Πωλ Σαρτρ. Ένα βιβλίο του Σαρτρ λοιπόν; Όχι, συνομιλίες μάλλον. Ή, ακόμα καλύτερα, πραγματικοί διάλογοι που διημείφθησαν επί ενάμιση χρόνο περίπου ανάμεσα στον Σαρτρ, διευθυντή της «Υποθέσεως του Λαού» (σ.σ. La Cause du Peuple), τον δημοσιογράφο Φιλίπ Γκαβί (σ.σ. Philippe Gavi) και τον Πιερ Βικτόρ (σ.σ. Pierre Victor), έναν από τους ηγέτες του γαλλικού μαοϊκού κινήματος. Αφορμή στους διαλόγους αυτούς είχε δώσει ένα σχέδιο: η δημιουργία της καθημερινής εφημερίδος «Απελευθέρωση» (σ.σ. Libération). Και τα πολιτικά και θεωρητικά προβλήματα που ανεφύησαν ευθύς αμέσως. Ποια θέση πρέπει να δοθή στους νέους αγώνες που μεταβάλλουν τα κλασικά μαρξιστικά σχήματα; Συγκλίνουν μεταξύ τους οι αγώνες αυτοί ή είναι παράλληλοι; Πώς να ερμηνεύση κανείς την ιδέα (προϊόν του Μαΐου του 1968) ότι «οι μάζες έχουν αυτόνομη σκέψη», πράγμα που αναθεωρεί τις περισσότερες λενινιστικές θέσεις; Και τι γίνονται τότε οι παλιές απολιθωμένες σχέσεις μεταξύ διανοουμένων και «εργατών», μεταξύ λαϊκών εξεγέρσεων και «ηγεσίας»;

Χιλιάδες ερωτήματα που προκύπτουν φύρδην μίγδην και σιγά-σιγά ταξινομούνται, αναλύονται, διευρύνονται, μεταμορφώνονται. Διότι οι συνομιλίες αυτές συνεχίζονται και πέρα από το σχέδιο που τις προκάλεσε. Ενώ αρχίζουν το 1972, δεν τερματίζονται παρά τον Μάρτιο του 1974, πολύ μετά δηλαδή από την κυκλοφορία της εφημερίδος «Απελευθέρωση».

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 3.3.1977, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πρόκειται για μια περιπέτεια, διανοητική όσο και αγωνιστική, που καταγράφεται λεπτομερώς και μένει ανοικτή. Για ένα οδοιπορικό επίσης που διανύει η Ιστορία: Λιπ (σ.σ. πείραμα αυτοδιαχείρισης σε γαλλικό εργοστάσιο το 1973), Χιλή, ισραηλινοαραβικός πόλεμος… Ο χρόνος εδώ δεν είναι απλή χρονολογία. Σφραγίζει με τη διάρκειά του τον στοχασμό.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 3.3.1977, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η αντιπαράθεση αυτών των τριών «ομιλιών», που διασταυρώνονται, αλληλοσυμπληρώνονται και διατυπώνουν ερωτήσεις και απαντήσεις, αποτελεί αντιπαράθεση και τριών επίσης ανδρών, με το παρελθόν του ο καθένας και κυρίως την πρακτική του. Ο Βικτόρ έχει πίσω του πολλών ετών μαοϊκή δράση και μια γερή οργάνωση που τον υποστηρίζει. Ο Γκαβί αμφισβητεί την ακαμψία των μαοϊκών. Ο Σαρτρ τέλος αποκαλύπτει τις μύχιες σκέψεις του και μας προσφέρει μια διεξοδική πολιτική αυτοβιογραφία του «πριν» και «μετά» τον Μάιο του 1968.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 28.8.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από την εποχή του Λαϊκού Μετώπου έως το τέλος του πολέμου της Αλγερίας υπήρχε η εύκολη και χονδροειδώς ακριβής εικόνα του «αποκομμένου από τις μάζες» διανοουμένου Σαρτρ. Υπήρχε ο άνθρωπος των συλλαλητηρίων, των υπομνημάτων, των μανιφέστων, βεβαίως, που ήταν μαντρωμένος ωστόσο στο ρόλο του «διανοουμένου» κι’ αποκομμένος συνεπώς από τη ζωή και τους πόθους του λαού. Από τι όμως ή από ποιον «αποκομμένος»;

Ο Σαρτρ μπορεί σήμερα να θέση το ερώτημα και να διατυπώση την απάντηση. Η έκρηξη του Μαΐου και οι αντιαπολυταρχικοί αγώνες που ακολούθησαν του το επιτρέπουν αυτό το πράγμα. Διότι τα περιστατικά αυτά δεν απεκάλυψαν απλώς και μόνο τον κατασταλτικό ρόλο που διεδραμάτισε ο κομματικός μηχανισμός. Απεκάλυψε επίσης σαν κυριώτερο εμπόδιο την ίδια την τοποθέτηση του διανοουμένου. Εξ ου η δυσχερής και «ακτινοβόλα» συγχρόνως μεταλλαγή του Σαρτρ. Δυσχερής, γιατί παραμένει διχασμένος ανάμεσα στο «έργο» (τον «Φλωμπέρ» του) και τις απαιτήσεις μιας νέας αγωνιστικότητος. Ακτινοβόλα, γιατί αυτές οι αυτόνομες μορφές πάλης που ανακύπτουν δεν είναι τίποτ’ άλλο από εκδηλώσεις της «επανευρεθείσης ελευθερίας». Μιας ελευθερίας που, όπως όλοι γνωρίζουμε, αποτελεί την καρδιά όλης της σαρτρικής φιλοσοφίας.

Σαρτρ ή η δυσαρεστημένη συνείδηση: οι διάλογοι αυτοί θα σημειώσουν χωρίς άλλο το τέλος αυτού του κοινού τόπου. Και το μοναδικό τους ενδιαφέρον δεν έγκειται φυσικά μόνο σ’ αυτό. Τίποτα δεν εμφανίζεται σαν στατικό, κι’ απ’ την ανταλλαγή των σκέψεων προκύπτουν νέες θέσεις και νέα διανοήματα. Επίσης και κάποια διαφορετική εικόνα των «διανοουμένων», οι ιδέες των οποίων πηγάζουν πια από την πράξη: αλλαγή δέρματος δηλαδή.

*Κείμενο του γάλλου φιλοσόφου, συγγραφέα και δημοσιογράφου Roger-Pol Droit, που είχε δημοσιευτεί στη Le Monde και ακολούθως στην εφημερίδα «Το Βήμα», στο φύλλο της 19ης Μαΐου 1974.

Ο Roger-Pol Droit

Ο Ζαν-Πολ Σαρτρ γεννήθηκε στο Παρίσι στις 21 Ιουνίου 1905 και απεβίωσε στη γαλλική πρωτεύουσα στις 15 Απριλίου 1980.