Από το Νόμπελ Ειρήνης στον εμφύλιο πόλεμο – Ο ηγέτης που ξεγέλασε τον κόσμο

«Λυπάμαι, δεν ξέρω τίποτα για τον Άμπι Αχμέτ», έλεγε στο μήνυμα κάποιος που του είχαν πει να τον αποκαλεί «Ναπολέοντα». Ήταν στα μέσα του 2023, έξι χρόνια αφότου ο Tom Gardner, συγγραφέας του βιβλίου «The Abiy Project: God, Power and War in the New Ethiopia» (Το σχέδιο Άμπι: Θεός, εξουσία και πόλεμος στη νέα Αιθιοπία) είχε φτάσει για πρώτη φορά στην Αιθιοπία και ένα χρόνο αφότου είχε φύγει, εν μέσω ενός πολέμου που την διέλυε.

Η Αιθιοπία παραπαίει από κρίση σε κρίση και, πίσω από κάθε μία από αυτές, ξεπρόβαλλε μια φιγούρα κάθε φορά μεγαλύτερη από την άλλη: ο πρωθυπουργός, ο Άμπι Αχμέτ.

Ο Ναπολέων βρισκόταν στις ΗΠΑ. Είχε γνωρίσει τον Άμπι όταν οι δυο τους είχαν συνεργαστεί ως αξιωματικοί της κυβερνο-κατασκοπείας τη δεκαετία του 2000. Μια κοινή επαφή τον είχε προετοιμάσει για το τηλεφώνημά του Gardner και τον διαβεβαίωσε πως ήταν έτοιμος και πρόθυμος. Μόλις μια μέρα νωρίτερα, ο Ναπολέων του είχε πει ο ίδιος, μέσω γραπτού μηνύματος, ότι θα μοιραζόταν μαζί του όσα γνώριζε για τον χαρακτήρα του ανθρώπου που, πέντε χρόνια νωρίτερα, είχε κερδίσει τον έλεγχο του κράτους της Αιθιοπίας. Τώρα, όμως, ο Ναπολέων είχε κάνει δεύτερες σκέψεις. Όταν προσπάθησε να του τηλεφωνήσει ο συγγραφέας, μπλόκαρε τον αριθμό του.

Όσο πιο κοντά είχε βρεθεί κάποιος με τον Άμπι, όπως φάνηκε, τόσο λιγότερο πιθανό ήταν να μιλήσει γι’ αυτόν. Ακόμα και όσοι ζούσαν μακριά σε ασφαλείς χώρες της Δύσης, συχνά φοβόντουσαν να μιλήσουν, τονίζει ο Gardner στον βρετανικό Guardian.

Ποιος ήταν πραγματικά ο Άμπι και τι ήθελε;

Παρά το φαινόμενο της εξωστρέφειας που χαρακτήριζε τις πρώτες ημέρες της εξουσίας του Άμπι – όπως τον αποκαλούν συνήθως – σχεδόν όλοι συμφωνούσαν ότι παρέμενε ένα αίνιγμα. Αργότερα, καθώς οι ζωές τους, αλλά και όλων των Αιθιόπων, άλλαξαν βαθιά από τις πολιτικές αποφάσεις που έλαβε, πολλοί αναζήτησαν περαιτέρω εξηγήσεις: ποιος είναι πραγματικά ο Άμπι και τι θέλει;

Όταν ήρθε στην εξουσία το 2018, αποθεώθηκε στη Δύση ως φιλελεύθερος μεταρρυθμιστής, αυτός που θα οδηγούσε μια Αιθιοπία, που ταλαιπωρείται από την πολιτική των φατριών και τις ανταγωνιστικές ταυτότητες, σε ένα δημοκρατικό μέλλον. Ως ο πρώτος εθνικός ηγέτης στη σύγχρονη ιστορία της Αιθιοπίας, που αυτοπροσδιορίζεται ως «Ορόμο», η μεγαλύτερη, αλλά ιστορικά υπο-εκπροσωπούμενη, από τις πολλές εθνοτικές ομάδες της χώρας, ο Άμπι θεωρήθηκε πως θα ήταν ο εκφραστής της ενότητας μετά από χρόνια ρήξης.

Ο Άμπι, που εμφανίστηκε ως Μεσσίας, επιδίωξε να υπερβεί τη δύσκολη ιστορία της χώρας του – αλλά αντί γι’ αυτό, τον έχει καταβροχθίσει

Τον χαρακτήρισαν επίσης ως οραματιστή ειρηνοποιό. Τον Ιούλιο του 2018, ο Άμπι συνήψε μια ιστορική ειρηνευτική συμφωνία με την Ερυθραία, τη μικρότερη γειτονική χώρα της Αιθιοπίας, η οποία είχε αποσχιστεί το 1993 και στη συνέχεια – μεταξύ 1998 και 2000 – διεξήγαγε έναν αιματηρό συνοριακό πόλεμο που στοίχισε τη ζωή σε 100.000 ανθρώπους.

Το Νόμπελ Ειρήνης και ο πόλεμος

Για τον ρόλο του σε αυτό, ο νέος πρωθυπουργός τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το 2019. Η πρόεδρος της επιτροπής Νόμπελ επαίνεσε όχι μόνο την ειρηνευτική συμφωνία του Άμπι με την Ερυθραία, αλλά και τις εγχώριες μεταρρυθμιστικές του προσπάθειες, συμπεριλαμβανομένης της απελευθέρωσης δεκάδων χιλιάδων κρατουμένων και της επιστροφής των ομάδων της αντιπολίτευσης που είχαν κάποτε απαγορευτεί. Παραλαμβάνοντας το βραβείο σε τελετή στο Όσλο, ο Άμπιι δήλωσε ότι ο πόλεμος «είναι η επιτομή της κόλασης για όλους τους εμπλεκόμενους. Το ξέρω γιατί ήμουν εκεί».

Αλλά ο κόσμος έκανε λάθος για τον Άμπι, όπως αποδείχθηκε. Πάνω από ένα χρόνο αργότερα, ένας από τους χειρότερους πολέμους του 21ου αιώνα ξέσπασε στο Τίγκρεϊ, τη βορειότερη περιοχή της Αιθιοπίας.

Για το μεγαλύτερο μέρος των προηγούμενων τριών δεκαετιών, το αυταρχικό κυβερνών κόμμα του Τίγκρεϊ, το Μέτωπο Απελευθέρωσης του Λαού του Τίγκρεϊ (TPLF), κατείχε την κυρίαρχη εξουσία σε μια εθνική κυβέρνηση συνασπισμού. Ο Άμπι, επίσης, ήταν μέρος του συνασπισμού – αλλά με την πάροδο του χρόνου είχε αρχίσει να δυσανασχετεί με τους ανώτερούς του από την Τίγκρεϊ (η εθνοτική ομάδα των Τίγκρεϊ αποτελείται μόλις από το 6% του πληθυσμού της Αιθιοπίας).

Ο πιο αμφιλεγόμενος αποδέκτης Νόμπελ Ειρήνης μετά τον Κίσινγκερ

Ο πόλεμος, ο οποίος έληξε στα τέλη του 2022, θα διεξαγόταν για αντικρουόμενες ιδέες για την Αιθιοπία, αλλά και για το ωμό ζήτημα της εξουσίας. Ο Άμπι δεν ήταν αποκλειστικά υπεύθυνος για αυτή την καταστροφική σύγκρουση – την οποία ορισμένοι έχουν περιγράψει ως γενοκτονία – αλλά αναμφισβήτητα ευθύνεται περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον.

Μπορεί να μείνει στην Ιστορία ως ο πιο αμφιλεγόμενος αποδέκτης του βραβείου Νόμπελ Ειρήνης, μετά τον Χένρι Κίσινγκερ…

Ωστόσο, ο Άμπι δεν είναι ούτε ένας συμβατικός αυταρχικός δημαγωγός.Ήρθε στην εξουσία με ένα συγκεκριμένο όραμα για τη χώρα που ήθελε να δει, αν και αυτό δεν σημαίνει πως είχε ένα σαφές πολιτικό πρόγραμμα ή μια άκαμπτη ιδεολογική ατζέντα για την επίτευξή του.

Μπορούσε να είναι παραπλανητικός και ανέντιμος, επιτρέποντας στις διάφορες εκλογικές ομάδες να πιστεύουν ό,τι ήθελαν γι’ αυτόν, όσο αντιφατικό κι αν ήταν αυτό. Συγχέει τη δική του μοίρα με εκείνη του έθνους, θεωρώντας τον εαυτό του απαραίτητο. Χρησιμοποιούσε ρητορική που ήταν συχνά μισητή, ξενοφοβική και βίαιη. Αλλά η αποστολή του στην κυβέρνηση δεν ήταν μόνο η συσσώρευση εξουσίας και ο πλουτισμός του. Ήταν επίσης η αναδιαμόρφωση της Αιθιοπίας, σύμφωνα με τη δική του εικόνα.

Πώς παραπλάνησε τους πάντες;

Ευτυχώς για τον Άμπι, υπήρχαν ισχυρά κράτη που ήταν πολύ πρόθυμα να τον διευκολύνουν. Ένα από τα πρώτα ήταν, φυσικά, οι ΗΠΑ. Ένα άλλο ήταν τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ο κυβερνήτης των οποίων, σεΐχης Mohammed bin Zayed Al Nahyan, ήθελε – και εξακολουθεί να θέλει – να επεκτείνει την περιφερειακή επιρροή των ΗΑΕ σε όλο το Κέρας της Αφρικής και την ευρύτερη περιοχή της Ερυθράς Θάλασσας. Έτσι, αφότου ανέλαβε την εξουσία, ο Άμπι είχε πλουσιοπάροχες επενδύσεις, διπλωματική υποστήριξη – και, κυρίως, όπλα.

Είναι εύκολο να ξεχάσει κανείς, κοιτάζοντας πίσω, τη δύναμη του μάγου που ο Άμπει «έριξε» για λίγο πάνω στην Αιθιοπία και τους δυτικούς συμμάχους της. Για λίγους, μεθυστικούς μήνες το 2018, η άνοδός του φάνηκε σε πολλούς σαν να ήταν θεόσταλτη, η συλλογική απελευθέρωση του έθνους από χρόνια θυσιών και δεινών.

Τα προηγούμενα τέσσερα χρόνια, η πολυεθνική κυβέρνηση συνασπισμού του Εθνοτικού Επαναστατικού Δημοκρατικού Λαϊκού Μετώπου της Αιθιοπίας (EPRDF), στην οποία ο Άμπι ήταν υψηλόβαθμο στέλεχος, είχε ασκήσει βίαιη καταστολή κατά των νεαρών διαδηλωτών που αψηφούσαν την αυταρχική της διακυβέρνηση. Τώρα, στην ορκωμοσία του τον Απρίλιο του 2018, σε μια χειρονομία χωρίς προηγούμενο, ο Άμπι ζήτησε «συγχώρεση από τα βάθη της καρδιάς» του. Ζήτησε εθνική ενότητα και συνομιλίες με την αντιπολίτευση, προτρέποντας να χτιστούν γέφυρες ακόμη και με την Ερυθραία, θανάσιμο εχθρό της Αιθιοπίας από το 1998. «Για εμάς, η οικοδόμηση της δημοκρατίας είναι σήμερα ένα υπαρξιακό ζήτημα», τόνισε, «περισσότερο από ό,τι για οποιαδήποτε άλλη χώρα».

Η «Αμπιμανία» στο εσωτερικό και στις ΗΠΑ

Οι Αιθίοπες σε όλη τη χώρα χειροκροτούσαν και επευφημούσαν μπροστά στις τηλεοπτικές τους οθόνες. Σε όλο τον κόσμο, οι Αιθίοπες της διασποράς τραγουδούσαν και χόρευαν μέχρι το βράδυ. Εκδόθηκε γενική αμνηστία για όλους τους πολλούς αντιφρονούντες και τα μέλη της αντιπολίτευσης που είχαν εγκαταλείψει τη χώρα, από τότε που το EPRDF ανέλαβε την εξουσία το 1991. Τα ονόματα των επαναστατικών ομάδων διαγράφηκαν από τον κατάλογο των τρομοκρατών, ενώ επιταχύνθηκε η σταθερή απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων.

Και ο υπόλοιπος κόσμος είχε κολλήσει την… «Αμπιμανία». Τον Αύγουστο του 2018, ο πρωθυπουργός ξεκίνησε περιοδεία στην αιθιοπική διασπορά στις ΗΠΑ, επισκεπτόμενος την Ουάσιγκτον, το Λος Άντζελες και τη Μινεάπολη, με την ελπίδα να πείσει κάποιους από αυτούς να επιστρέψουν στην Αιθιοπία και να επενδύσουν εκεί. Όπου κι αν πήγε ο Άμπι, τον υποδέχθηκαν με άγριο ενθουσιασμό.

Δεν ήταν όλοι τόσο χαρούμενοι, όμως. Στην πραγματικότητα, μερικά από τα πρώτα σημάδια πραγματικής έντασης ήταν εμφανή στις αλληλεπιδράσεις του Άμπι με τη διασπορά που συνάντησε στις ΗΠΑ και ιδίως μεταξύ των κατοίκων του Τίγκρεϊ – αλλά και μεταξύ των Ορόμο, της δικής του, ανερχόμενης πλέον, εθνικής ομάδας.

Πακτωλός αμερικανικής βοήθειας

Ο Μάικλ Ρέινορ, τότε πρέσβης των ΗΠΑ στην Αιθιοπία, ξεχώριζε ως ο πιο απροκάλυπτος οπαδός του Άμπι μεταξύ του δυτικού διπλωματικού σώματος. Στην πράξη, τα συμφέροντα των ΗΠΑ ισοδυναμούσαν με κάτι περισσότερο από το να βγάλουν την Αιθιοπία από την τροχιά της Κίνας. Διαβεβαιώνοντας την Ουάσιγκτον ότι ο Άμπι θα μπορούσε να αποτελέσει ουσιαστικό αφρικανικό σύμμαχο έναντι του Πεκίνου, και με τον ίδιο να έχει δηλώσει ιδιωτικά στους Αμερικανούς ότι θεωρεί το κινεζικό κομμουνιστικό κόμμα ως «άθεο», ο Ρέινορ κατάφερε να κατευθύνει μια «πλημμύρα» αναπτυξιακών χρηματοδοτήσεων προς την κατεύθυνση του πρωθυπουργού.

Μεταξύ του 2018 και του 2023, η Αμερική διέθεσε περισσότερα από 4,1 δισ. δολάρια σε βοήθεια προς την Αιθιοπία, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 600 εκατ. δολαρίων για τη στήριξη δημοκρατικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων. Η πρεσβεία εκπόνησε σχέδια για την ενσωμάτωση συμβούλων στα υπουργεία της αιθιοπικής κυβέρνησης.

Η πολύτιμη σιωπή των διεθνών ΜΜΕ

Τα διεθνή μέσα ενημέρωσης ήταν συχνά εξίσου ουδέτερα. Δεν φαινόταν να έχει σημασία το γεγονός ότι ο πρωθυπουργός απέφευγε επιμελώς τον έλεγχο των μέσων ενημέρωσης, αρνούμενος – με μία μόνο εξαίρεση – να δώσει συνεντεύξεις. Μετά από περισσότερο από ένα χρόνο στην εξουσία, ο πρωθυπουργός χρίστηκε ως ένας από τους 100 πιο επιδραστικούς ανθρώπους του περιοδικού Time και ένας από τους τους 100 παγκόσμιους στοχαστές του Foreign Policy. Το 2019, οι Financial Times εκτόξευσαν τον Άμπι στο εξώφυλλο με τον τίτλο «Το νέο φυλαχτό της Αφρικής».

Μέχρι το 2019, ακόμη και πριν ο Άμπι κερδίσει το βραβείο Νόμπελ, είχε γίνει σαφές σε όποιον έδινε προσοχή ότι η ειρηνευτική συμφωνία που είχε συνάψει ο Άμπι με τον Ισάια Αφεγουέρκι της Ερυθραίας θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί με σκεπτικισμό. Αυτό που πραγματικά έδειξε η συμφωνία ήταν τα όρια μιας διαδικασίας οικοδόμησης της ειρήνης, που έδινε προτεραιότητα στην ταχύτητα έναντι της διαβούλευσης και στην καλή θέληση μεμονωμένων ηγετών έναντι του δημόσιου διαλόγου. Καμία γραπτή συμφωνία δεν εμφανίστηκε ποτέ ενώπιον του κοινοβουλίου της Αιθιοπίας για επικύρωση.

Δεν ήθελε να δει τα σημάδια η Δύση

Ωστόσο, οι δυτικές κυβερνήσεις, οι οποίες χαιρέτισαν τη νέα συμφωνία, εξέφρασαν ελάχιστες ανησυχίες. Η απουσία οποιουδήποτε ανώτερου στελέχους του TPLF που να συνοδεύει τον Άμπι στα ταξίδια του στην πρωτεύουσα της Ερυθραίας, Ασμάρα – μια ενδεικτική παράλειψη, δεδομένης της κεντρικής θέσης του Τίγκρεϊ, τόσο πολιτικά όσο και γεωγραφικά, στην αρχική σύγκρουση – δεν αναφέρθηκε ποτέ. Οι αντιρρήσεις του ίδιου του TPLF για την ειρηνευτική συμφωνία παραμερίστηκαν επίσης.

Για λίγο, φάνηκε ότι όλοι εκτός του TPLF θα ήταν ευτυχείς να παραβλέψουν τα ελαττώματα στην προσέγγιση του Άμπι στη διπλωματία – και όχι μόνο την πίστη του στη δύναμη του χαρίσματός του να θεραπεύσει τις ρήξεις – και απλά να αγκαλιάσουν τη νέα τάξη πραγμάτων. Αυτό όμως δεν συνέβη και τελικά όλα άλλαξαν.

Μέχρι το τέλος του 2018, σχεδόν 3 εκατομμύρια Αιθίοπες είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις εστίες τους λόγω των συγκρούσεων. Πάρα πολλοί αξιωματούχοι, ντόπιοι και ξένοι, προτίμησαν την ψευδαίσθηση ότι αυτά ήταν μεμονωμένα περιστατικά, που θα έπρεπε να αναμένονται σε κάθε μετάβαση στη δημοκρατία. Στην πραγματικότητα, ομαλοποιήθηκαν – και συνεχίζονται μέχρι και σήμερα.

Λίγοι ξένοι έδωσαν σημασία στο τι προμήνυε αυτό το χάος. Καθώς η ασφάλεια επιδεινωνόταν, μερικοί δημοσιογράφοι, ντόπιοι ή ξένοι, έφτασαν σε πιο απομακρυσμένες περιοχές. Οι δυτικοί διπλωμάτες, που αγωνιούσαν να σώσουν τα προσχήματα, δίσταζαν να παραδεχτούν τη σκοτεινή πλευρά της «δημοκρατικής μετάβασης» που με τόσο ενθουσιασμό είχαν επικροτήσει.

Οι κινήσεις που οδήγησαν στον εμφύλιο

Μεταξύ του 2018 και του 2020, ο Άμπι κινήθηκε για να περιορίσει τη δύναμη της TPLF – το καλύτερα οργανωμένο και πιο εξοπλισμένο εμπόδιο στο πολιτικό του σχέδιο – στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση, την οικονομία και τον μηχανισμό ασφαλείας της χώρας. Οι εντάσεις μεταξύ της κυβέρνησής του και των κατοίκων τουΤίγκρεϊ αυξήθηκαν γρήγορα. Εξαπλώθηκε η ρητορική μίσους, η οποία σε μεγάλο βαθμό στόχευε τους ντόπιους. Και πάλι, όμως, τα προειδοποιητικά σημάδια υποβαθμίστηκαν.

Μέχρι το 2020, ακόμη και ανώτεροι σύμμαχοι είχαν παροτρύνει τον Άμπι να συμφιλιωθεί με την TPLF, προκειμένου να αποτρέψει μια βίαιη σύγκρουση. Όμως εκείνος διπλασίασε τις θέσεις του. Το TPLF, και κατ’ επέκταση οι κάτοικοι του Τίγκρεϊ, αναδείχθηκαν όλο και περισσότερο ως η μοναδική πηγή των δεινών της Αιθιοπίας. Η κυβέρνηση του Άμπι κατηγόρησε ανοιχτά το κυβερνών κόμμα του Τίγκρεϊ ότι διεξάγει μια εκστρατεία βίαιου εθνικού σαμποτάζ.

Ο εμφύλιος πόλεμος ξέσπασε στις 3 Νοεμβρίου 2020. Τις επόμενες ημέρες άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες φευγαλέες εικόνες της φρίκης του: πρόσφυγες που εισέρχονται στο Σουδάν, φάλαγγες πολιτοφυλάκων που κραδαίνουν σκουριασμένα Καλάσνικοφ, βίντεο με πτώματα κάτω από πλαστικά σάβανα.  Αργότερα, οι μάχες και οι σφαγές θα εξαπλωθούν και σε άλλες περιοχές και θα φτάσουν σχεδόν μέχρι την πρωτεύουσα, την Αντίς Αμπέμπα. Μέχρι να ξυπνήσει ο υπόλοιπος κόσμος από την καταστροφή που εκτυλισσόταν, ήταν πολύ αργά.

Παρά τις σφαγές, ΗΠΑ και ΕΕ τον επαναφέρουν

Μετά από δύο χρόνια και τουλάχιστον 600.000 θανάτους, μαζικούς βιασμούς και εθνοκάθαρση, ο πόλεμος του Τίγκρεϊ της Αιθιοπίας έφτασε στο τέλος του, αλλά η ειρήνη είναι ακόμα εξαιρετικά εύθραυστη. Η σύγκρουση δημιούργησε εκτεταμένη πείνα και καταστροφικές οικονομικές ζημιές.

Ωστόσο, οι ΗΠΑ και η ΕΕ επιδιώκουν να επαναφέρουν τον Άμπι σταδιακά στο προσκήνιο. Πέρυσι, ο Τζο Μπάιντεν διαπίστωσε ότι η κυβέρνηση της Αιθιοπίας δεν εμπλέκεται πλέον σε «μοτίβο σοβαρών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Δυτικοί και Αφρικανοί αξιωματούχοι ενεργούν σαν η Αιθιοπία να ήταν ένα πρόβλημα που λύθηκε. Αλλά απέχει πολύ από αυτό.

Ο πρωθυπουργός της Αιθιοπίας, που εμφανίστηκε ως Μεσσίας, επιδίωξε να υπερβεί τη δύσκολη ιστορία της χώρας του – να σβήσει τις περιπλοκές τής ταυτότητας, της ιδεολογίας και της οικοδόμησης του έθνους με μία μόνο κίνηση και να χτίσει από την αρχή. Αλλά αντί γι’ αυτό, τον έχει καταβροχθίσει.

Κάτω από το εξαιρετικά ιδιότυπο και προσωποποιημένο στυλ διακυβέρνησής του, ο Άμπι έχει εντείνει αυτό που οι κοινωνιολόγοι θα μπορούσαν να ονομάσουν «δομικές αντιφάσεις» του αιθιοπικού κράτους σε σημείο κατάρρευσης. Ως ο αρχηγός της χώρας, ο οποίος έριξε μια βαριοπούλα σε ένα ήδη ευαίσθητο σύνολο πολιτικών ρυθμίσεων, ο Άμπι είναι ο κύριος καταλύτης για τη θεαματική διάλυση της χώρας του.