Μ. Καραγάτσης: Κατ’ ευθείαν προς το κέντρο της ζωής

Ο Καραγάτσης ήταν ο κατεξοχήν μυθιστοριογράφος που είχε βάλει τόσο πολύ τον εαυτό του —θετικά ή αρνητικά— μέσα στο έργο του, και ενδιαφερόταν τόσο πολύ για τη ζωή των ηρώων του, ώστε η πραγματική του ζωή να ωχριά μπροστά στη γεμάτη σφρίγος ζωή των πλασμάτων της φαντασίας του. Ο Καραγάτσης ωθεί τα πάθη των ηρώων του σε όρια τόσο ακραία, ώστε κάποτε να ξεπερνάει το μέτρο μιας νόμιμης πειστικότητας και να μας δημιουργεί την υποψία ότι την ακρότητα αυτήν που επιθύμησε και δεν πραγματοποίησε στη ζωή του, ο συγγραφεύς την έβαλε κατ’ ανάγκην μέσα στο έργο του.

Υπερήφανος, πληθωρικός, άπληστος, δεν μιμείται ούτε επηρεάζεται από κανέναν, αλλά συγκεντρώνεται με αυτοπεποίθηση στο δικό του όραμα και χρησιμοποιεί τα δικά του μέσα, πιστεύοντας ότι δημιουργία σημαίνει κατ’ αρχήν τόλμη. Ποτέ δεν έκρυψε την περιφρόνησή του για όλους τους άτολμους, τους στατικούς, τους «υπομονετικούς τορνευτές φράσεων, που είναι ανίκανοι να ορμήσουν κατ’ ευθείαν προς το κέντρο της ζωής, για να συλλάβουν επ’ αυτοφώρω μιαν αλήθεια παραγνωρισμένη και προδομένη». «Αν επιτύχω», είπε, «επέτυχα. Κι αν αποτύχω, τουλάχιστον θα πέσω από το ύψος που χρειάζεται για να κάμει το πέσιμό μου τραγικότερο».

Κανείς από τους πεζογράφους μας δεν έβαλε σε τόση δοκιμασία την κρίση μας και κάποτε την ίδια την ανθρωπιά μας, και κανείς άλλος δεν έθεσε το θέμα του σαρκικού έρωτα με τόση οξυδέρκεια όση ο συγγραφέας του «Κόσμου που πεθαίνει». Ο Μίχαλος Ρούσης, ο Γιούγκερμαν και ο Λιάπκιν είναι οι τρεις μεγάλοι μυθιστορηματικοί ήρωες του Καραγάτση, που εκφράζουν την ανάγκη του δημιουργού τους να διακηρύξει ότι εκείνο που κυβερνά τις πράξεις των ανθρώπων είναι το σεξουαλικό ένστικτο. Αυτή η δύναμη του «ερωτικού μοιραίου» είναι ακατανίκητη στον Καραγάτση. Αλλά αν πιστεύαμε ότι η βαθιά ουσία του έργου του Καραγάτση είναι ο πανσεξουαλισμός του, θα αντικρίζαμε το θέμα πολύ στενά. Εκείνο που θα κρατήσει τον Καραγάτση στην επιφάνεια δεν είναι το σεξουαλικό στοιχείο, που πραγματικά κυριαρχεί μέσα στο έργο του, αλλά η στάση του μπροστά στη ζωή που βρήκε το σεξ ως μέσον για να εκδηλωθεί.

Ο Καραγάτσης είναι στο βάθος ένας απελπισμένος, που δεν ήθελε να το παραδεχθεί, όπως ακριβώς και ο Καζαντζάκης. Αν όμως ο δημιουργός του Ζορμπά μάς το αποκάλυψε σε στιγμές αδυναμίας, ο Καραγάτσης αγωνίστηκε απεγνωσμένα για να το κρύψει και από τον ίδιον τον εαυτό του. Και επάνω σ’ αυτόν τον αγώνα του ακριβώς γίνεται τραχύς, ωμός και αποτρόπαιος. Όλη του η προσπάθεια τότε είναι να εξευτελίσει κάθε ιδανικό και πρώτα από όλα τον ίδιον τον έρωτα, υποβιβάζοντας τον άνθρωπο στη μοίρα του ζώου. Αυτός όμως ο καγχασμός του μπροστά στις εξευτελιζόμενες αξίες, τάχα από περιφρόνηση, εξαγνίζεται όταν ξέρουμε ότι προέρχεται από μια «απελπισία» που τον κατείχε απέναντι στη ζωή.

Η υπεροψία του Καραγάτση ήταν στο βάθος αδυναμία και παράπονο. Από μια τέτοια ηφαιστειακή φύση δεν μπορούσε κανείς να περιμένει ένα έργο ολοκληρωτικής ισορροπίας. Εκπληκτικά άνισος, παρουσιάζεται πότε αληθινός αρχιτέκτων της πρόζας και πότε πρόχειρος και αυτοσχεδιαστικός. Οι εσωτερικές δυνάμεις που τον εξουσίαζαν δεν άφηναν αρκετό έδαφος για να αναπτυχθεί ανάλογα ο καλλιτέχνης. Το πνεύμα του είναι επαναστατικό, βίαιο και απροσάρμοστο, ακόμη και όταν χειρίζεται εθνικά ή φυλετικά θέματα. Η «απόγνωση» που διαφαίνεται στο έργο του τον βάζει στο χείλος του χάους.

Με αυτά τα λόγια, μεταξύ άλλων, είχε σκιαγραφήσει το έργο και την προσωπικότητα του Μ. Καραγάτση (1908-1960) ο Γιάννης Χατζίνης (1900-1975), κριτικός λογοτεχνίας, συγγραφέας και δοκιμιογράφος.

Ο Γιάννης Χατζίνης

Αυτό είχε συμβεί το πολύ μακρινό πια 1961 (για την ακρίβεια, στις 23 Νοεμβρίου), όταν είχε κληθεί να συμμετάσχει σε φιλολογικό μνημόσυνο του Καραγάτση (και του Φάνη Μιχαλόπουλου, δημοσιογράφου, συγγραφέα, μελετητή της ελληνικής ιστορίας και της νεοελληνικής λογοτεχνίας, 1901-1960), που είχε οργανώσει στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών η Εθνική Εταιρεία των Ελλήνων Λογοτεχνών.