Ο Τζούλιαν Ασάνζ και οι άλλοι: Οι whistleblowers στο σινεμά

Με αφορμή την  απελευθέρωση του Τζούλιαν Ασάνζ, κι ενώ ο ιδρυτής του Wikileaks «τρεντάρει» διεθνώς, είναι  ευκαιρία να θυμηθούμε τους whistleblowers που οι αποκαλύψεις τους συντάραξαν τον κόσμο.

Τα πρώτα ονόματα που έρχονται στο μυαλό είναι ο Έντουαρντ Σνόουντεν, η Τσέλσι Μάνινγκ, αλλά και η «δική» μας Μαρία Εφίμοβα.  Η Ρωσίδα πρώην τραπεζική υπάλληλος, αναζήτησε καταφύγιο στην Ελλάδα, αφού οι αποκαλύψεις της για το σκάνδαλο διαφθοράς κορυφαίων αξιωματούχων της Μάλτας έθεταν τη ζωή της σε κίνδυνο. Η Εφίμοβα ήταν η βασική «πηγή» της δολοφονημένης Μαλτέζας δημοσιογράφου Δάφνης Καρουάνα Γκαλιζία, που αποκάλυψε τα Panama Papers.

Μάρτυρες Δημοσίου Συμφέροντος

Η δόκιμη μετάφραση του όρου whistleblowers  είναι «μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος»,ενώ η ιδιότητά τους αναγνωρίζεται από το διεθνές, ευρωπαϊκό και το εθνικό δίκαιο.

Η Ευρωπαϊκη Ένωση δίνει τον εξής ορισμό για τους whistleblowers:  «Τα άτομα που αναφέρουν (εντός του οικείου οργανισμού ή σε εξωτερική αρχή) ή αποκαλύπτουν (στο κοινό) πληροφορίες τις οποίες απέκτησαν σε εργασιακό πλαίσιο και που αφορούν αξιόποινη πράξη, συμβάλλουν στην πρόληψη και στον εντοπισμό απειλής ή ζημίας για το δημόσιο συμφέρον που, υπό άλλες συνθήκες, θα παρέμεναν στο σκοτάδι».

Η απελεύθερωση του Τζούλιαν Ασάνζ,  κατόπιν συμβιβασμού με την αμερικανική δικαιοσύνη, είναι σε μεγάλο βαθμό νίκη και του διεθνούς κινήματος αλλληλεγγύης

Τα θεσμικά όργανα της ΕΕ έχουν πάρει πρωτοβουλίες για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος που αναφέρουν παραβιάσεις του κοινοτικού δικαίου.

Τουλάχιστον 59 κράτη έχουν νόμους για την προστασία των whistleblowers. Επιπλέον, οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος  προστατεύονται  από τη Σύμβαση του ΟΗΕ κατά της διαφθοράς. Ωστόσο, το διεθνές δίκαιο δεν παρείχε επαρκή προστασία σε whistleblowers όπως ο Τζούλιαν Ασάνζ που πλήρωσαν ακριβά τις αποκαλύψεις τους.

Προδότες ή ήρωες;

Η έννοια του μάρτυρα δημόσιου συμφέροντος ερμηνεύεται κατά το δοκούν από τις εκάστοτε κυβερνήσεις.

Στην εξωτερική πολιτική ισχύει ένας κυνικός κανόνας: «Αν είναι δικός μας, τότε είναι μαχητής της ελευθερίας, αν είναι με τους άλλους είναι τρομοκράτης». Για τους whistleblowers ο κανόνας  μεταφράζεται ως εξής: Aν οι αποκαλύψεις του μας συμφέρουν, τότε είναι μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος. Αν όμως, αποκαλύπτει εγκλήματα πολέμου, κρατικής διαφθοράς και κατάχρησης εξουσίας, τότε βαφτίζεται κατάσκοπος, εγκληματίας, εθνικός προδότης.

Η απελευθέρωση του Ασάνζ νίκη των κινημάτων αλληλεγγύης

Στην περίπτωση του Ασάνζ ίσχυε το δεύτερο. Ιδίως επειδή μέσω του Wikileaks αποκάλυψε εγκλήματα πολέμου που διέπραξε η κυβέρνηση των ΗΠΑ στο Ιράκ και το Αφγανιστάν.  Η απελεύθερωσή του, κατόπιν συμβιβασμού με την αμερικανική δικαιοσύνη, είναι σε μεγάλο βαθμό νίκη και του διεθνούς κινήματος αλλληλεγγύης.

Από τα Pentagon Papers στα Wikileaks: Oι μάρτυρες δημόσιου συμφέροντος στη μεγάλη οθόνη

Οι ζωές των whistleblowers διαχρονικά αποτελούν έμπνευση για ταινίες και ντοκιμαντέρ. Διαλέξαμε τρία πρόσωπα που έχουν κοινά χαρακτηριστικά: τον Τζούλιαν Ασάνζ, τον Έντουαρντ Σνόουντεν και τον Ντάνιελ Έλσμπεργκ. Όλοι τους αποκάλυψαν έκνομες πράξεις της κυβέρνησης των ΗΠΑ, διώχθηκαν αλλά και ενέπνευσαν διεθνή κινήματα υποστήριξης.

Aνάμεσα στις δεκάδες ταινίες για τις ζωές τους απομονώσαμε τις πιο χαρακτηριστικές.

 Τζούλιαν Ασάνζ: Το «έγκλημα» να λες την αλήθεια

Η ζωή του Ασάνζ έχει εμπνεύσει τουλάχιστον έξι ταινίες – πέντε είναι ντοκιμαντέρ και μία ταινία μυθοπλασίας. Η πιο διάσημη είναι η αμερικανική ταινία The Fifth Estate (σκηνοθεσία Μπιλ Κόντον, 2013), με ελληνικό τίτλο Ο άνθρωπος που πούλησε τον κόσμο. Τον Τζούλιαν Ασάνζ υποδύεται ο εξαιρετικός βρετανός ηθοποιός Μπένεντικτ Κάμπερμπατς. Ο Ασάνζ πάντως άσκησε κριτική στην ταινία, κατηγορώντας την για ανακρίβειες.

Aπό τα ντοκιμαντέρ ξεχωρίζει το Risk (2016) της αμερικανίδας σκηνοθέτριας Λόρα Πουατράς,  η οποία δύο χρόνια νωρίτερα είχε κερδίσει Όσκαρ με το Citizenfour, για τη ζωή του Έντουαρντ Σνόουντεν.

Έντουαρντ Σνόουντεν: Ο πρώην πράκτορας της NSA που αποκάλυψε το «μεγάλο φακέλωμα»

Για τον Σνόουντεν υπάρχουν τουλάχιστον 20 ντοκιμαντέρ, αλλά η πιο διάσημη ταινία για τη ζωή του είναι έργο μυθοπλασίας. Το Snowden (2016), του  Όλιβερ Στόουν, είναι βασισμένο στο βιβλίο του Λουκ Χάρντινγκ The Snowden Files  (Το μεγάλο φακέλωμα).

Nτάνιελ Έλσμπεργκ: Ο άνθρωπος πίσω από τα Pentagon Papers

Ο «πατέρας» των σύγχρονων whistleblowers είναι αναμφισβήτητα ο Ντάνιελ Έλσμπεργκ. Ο Έλσμπεργκ απεβίωσε πέρυσι τον Ιούνιο, πλήρης ημερών στα 92 του χρόνια. Ως το τέλος της ζωής του δεν έπαψε να μάχεται για την ελευθερία της έκφρασης, τα πολιτικά και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Είχε συμπαρασταθεί και σε άλλους whistleblowers, όπως ο Έντουαρντ Σνόουντεν και η Τσέλσι Μάνινγκ.

Ο διδάκτορας του Χάρβαρντ και πρώην στρατιωτικός αναλυτής, πήρε το 1971 τη θαρραλέα απόφαση να διαρρεύσει στον Τύπο πάνω από 7.000 σελίδες απόρρητων κρατικών εγγράφων. Πρόκειται για διάσημα σήμερα Pentagon Papers, που αποκάλυπταν ψέματα και τις μηχανορραφίες  κυβερνήσεων των ΗΠΑ για τον πόλεμο του Βιετνάμ. Για την πράξη του αυτή ο Έλσμπεργκ αντιμετώπισε ποινή κάθειρξης 100 ετών. Τελικά το δικαστήριο απέσυρε τις κατηγορίες, γιατί αποδείχθηκε ότι η κυβέρνηση είχε καταφύγει σε παράνομες ενέργειες εις βάρος του, μεταξύ άλλων και σε παράνομη παρακολούθηση.

Ο «πατέρας» των σύγχρονων whistleblowers είναι αναμφισβήτητα ο Ντάνιελ Έλσμπεργκ

Βασισμένη στη ζωή του Έλσμπεργκ είναι η τηλεταινία Τhe Pentagon Papers (2003, σκην. Ροντ Χόλκομπ), με πρωταγωνιστή τον Τζέιμς Σπέιντερ. O χαρακτήρας του εμφανίζεται και στην ταινία του Στήβεν Σπίλμπεργκ The Post (Απαγορευμένα Μυστικά, 2017). Η Μέριλ Στριπ στο ρόλο της εκδότριας της Washington Post, αντιμετωπίζει το δίλημμα να δημοσιεύσει ή όχι τους απόρρητους φακέλους του Πενταγώνου. Το ρόλο του Έλσμπεργκ υποδύεται ο Ουαλός ηθοποιός Μάθιου Ρις (γνωστού από το Τhe Americans).