Κώστας Αξελός: Η αναλαμπή ενός νέου ορίζοντα

Ο Κώστας Αξελός, φιλόσοφος και καθηγητής Φιλοσοφίας, με σπουδαίο έργο στη Γαλλία, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους έλληνες στοχαστές.

Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 26 Ιουνίου 1924. Παράλληλα με τις γυμνασιακές σπουδές του παρακολούθησε μαθήματα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών και στη Γερμανική Σχολή.

Ενεγράφη στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά ο πόλεμος τον έστρεψε προς την πολιτική.

Έλαβε μέρος στην Αντίσταση ως οργανωτής, δημοσιογράφος και θεωρητικός του κομμουνιστικού κινήματος (1941-1945). Η συμμετοχή του στα Δεκεμβριανά, το 1944, είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψη, τη φυλάκιση και το βασανισμό του. Αφού καταδικάστηκε σε θάνατο από κυβερνητικό στρατοδικείο και υπέστη εικονική εκτέλεση, κατάφερε τελικά να δραπετεύσει.

Από το 1945 εγκατέλειψε την ενεργό πολιτική και το ΚΚΕ τον διέγραψε από τις τάξεις του.

Στα τέλη του 1945, με τη συνδρομή του Οκτάβιου Μερλιέ, τότε διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας, επιβιβάστηκε στο θρυλικό πλοίο «Ματαρόα» και κατέφυγε στο Παρίσι, όπου εγκαταστάθηκε μόνιμα.

Σπούδασε Φιλοσοφία στη Σορβόννη, όπου υποστήριξε τις δύο διδακτορικές του διατριβές («Ο Μαρξ στοχαστής της τεχνικής» και «Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία»).

Από το 1950 έως το 1957 εργάστηκε ως ερευνητής στο C.N.R.S. (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας), στο Φιλοσοφικό Τμήμα. Κατόπιν συνέχισε την ερευνητική του εργασία για τις δύο διδακτορικές διατριβές του στην École Pratique des Hautes Études (Πρακτική Σχολή Ανωτάτων Σπουδών) έως το 1959.

Από το 1962 έως το 1973 δίδαξε Φιλοσοφία στη Σορβόννη.

Υπήρξε συνεργάτης και αργότερα διευθυντής σύνταξης της επιθεώρησης Arguments (1956-1962), ενώ αργότερα ίδρυσε και διηύθυνε την ομότιτλη σειρά των Éditions de Minuit, όπου εξέδωσε και τα περισσότερα δικά του έργα.

Δημοσίευσε (ελληνικά στην αρχή και ακολούθως γαλλικά κατά κύριο λόγο, αλλά και γερμανικά) σειρά βιβλίων, που έχουν μεταφραστεί σε δεκαέξι γλώσσες.

Μείζον έργο του Αξελού θεωρείται «Το παιχνίδι του κόσμου», το οποίο, μαζί με τα βιβλία «Συμβολή στη λογική» και «Προς την πλανητική σκέψη», περιλαμβάνεται στην τριλογία «Το ξετύλιγμα του παιχνιδιού».

Εξάλλου, ο Αξελός μετέφρασε στα γαλλικά έργα των Χάιντεγκερ και Λούκατς, ενώ έδωσε διαλέξεις σε όλον τον κόσμο.

Τον Απρίλιο του 2000 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και το Μάρτιο του 2009, κατά τη διάρκεια της τελευταίας του επίσκεψης στην Ελλάδα, αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ Φιλοσοφίας του ΑΠΘ.

Ο Κώστας Αξελός απεβίωσε στο Παρίσι στις 4 Φεβρουαρίου 2010.

Στο φύλλο των «Νέων» που είχε κυκλοφορήσει το Σάββατο 31 Αυγούστου 1991 περιλαμβανόταν ένα άρθρο αφιερωμένο στο σπουδαίο έλληνα στοχαστή, που έφερε τον τίτλο «Οι μεταμορφώσεις του Κώστα Αξελού» (επρόκειτο για αναδημοσίευση άρθρου της Le Monde). Σε αυτό διαβάζουμε τα εξής:

Παρά τα δέκα βιβλία του που έχουν εκδοθεί τα τελευταία 40 χρόνια και παρά την ύπαρξη ενός πιστού κοινού που παρακολουθεί τη συλλογή Arguments που διευθύνει στις εκδόσεις Minuit, ο Κώστας Αξελός παραμένει ένας απομονωμένος, απόκρυφος και απόμακρος φιλόσοφος. Παρά ταύτα, οι «Μεταμορφώσεις», το τελευταίο του βιβλίο, αξίζουν να διαβαστούν πέρα απ’ αυτούς που αποκαλούνται στενός κύκλος των ειδικών. Τα οκτώ δοκίμια που το απαρτίζουν ασχολούνται με προβλήματα που αγγίζουν τις μεγάλες ανησυχίες της εποχής μας: την κυριαρχία της τεχνικής, το τέλος της τέχνης, το μέλλον της Ευρώπης. Όσο για τον στοχασμό που τα συνδέει μεταξύ τους, αν στηρίζεται στις ιστορικές φυσιογνωμίες της κλασικής φιλοσοφίας, γνωρίζει να αποφεύγει τις παγίδες της λογιότητας, όπως κι εκείνες της ειδωλολατρίας. Προχωρώντας με γρήγορα βήματα, χαράζει ένα δικό του δρόμο, προσπαθώντας να μας κάνει να αντιληφθούμε, πέρα από τη νύκτα που μας περιβάλλει, την αναλαμπή ενός νέου ορίζοντα.

«ΤΑ ΝΕΑ», 31.8.1991, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αυτή η μεταμόρφωση της αυγής που ακολουθεί τη νύχτα θα μπορούσε άλλωστε να χρησιμεύει και ως όπλο για την ανάγνωση και την κατανόηση των «Μεταμορφώσεων». Η φιλοσοφία, έλεγε ο Χέγκελ, είναι σαν την κουκουβάγια: πετάει κατά τη δύση του ηλίου, όταν τελειώνει η πραγματική ιστορία των ανθρώπων.

Ο Χάιντεγκερ, από την πλευρά του, μας καλούσε να δραπετεύσουμε από την «εποχή της θλίψης» στην οποία ζούμε, για να στοχαστούμε αυτή την ανατολή της σκέψης που αντιπροσώπευαν γι’ αυτόν οι προσωκρατικοί.

Ακολουθώντας τα ίχνη τους, ο Κώστας Αξελός δεν σταματάει να αναρωτιέται για τη σημασία αυτής της διπλής παρατήρησης: από τη μια μεριά, η ιστορία της Δύσης μοιάζει να έχει τελειώσει και να έχει πετάξει για πάντα η ψευδαίσθηση ενός αύριο με τραγούδια. Από την άλλη, η σκέψη αρνείται να αφήσει να την κλείσουν σ’ αυτό το περιφραγμένο σύμπαν και προσπαθεί να ανοίξει στο μέτωπο της τέχνης όπως και σ’ αυτό της πολιτικής νέα ρήγματα, στην κατεύθυνση ενός κόσμου —ακόμα μακρινού— όπου ο άνθρωπος θα μπορεί επιτέλους να αισθάνεται μια αυθεντική οικειότητα.

«ΤΑ ΝΕΑ», 31.8.1991, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Γιατί το δράμα —θεμελιώδες και ταυτόχρονα κοινότοπο— του σύγχρονου ανθρώπου είναι, πάνω απ’ όλα, η απώλεια της αυθεντικότητας, η ρήξη των δεσμών που άλλοτε τον ένωναν με τον «κόσμο», έννοια που χρησιμοποιεί ο Αξελός για να καθορίσει ταυτόχρονα τη φύση και την κοινωνία, την ιστορία και το πεπρωμένο. Αποκτώντας έναν παγκόσμιο χαρακτήρα, ο τεχνο-επιστημονικός πολιτισμός που εφεύρε η Ευρώπη δεν οδήγησε στην ευτυχία ούτε τους Δυτικούς, που είναι υποταγμένοι στη διπλή αυτοκρατορία της κατανάλωσης και της γραφειοκρατίας, ούτε την υπόλοιπη ανθρωπότητα, που οι συνθήκες διαβίωσής της έχουν επιδεινωθεί. Καμιά πραγματική δημοκρατία δεν ανταποκρίνεται στην ιδανική εικόνα που θα μπορούσε να έχει κανείς γι’ αυτήν. Το βασίλειο της τέχνης μοιάζει να δέχεται προοδευτικά την εισβολή της αναπαράστασης… Μπροστά σ’ αυτήν τη γενική άποψη, πώς να μη βυθιστούμε σε μια γελοία απαισιοδοξία;

Ο Αξελός αρνείται να το κάνει. Ενάντια σε όλα, διατηρεί την ελπίδα μιας μεταμόρφωσης, τη βεβαιότητα ενός ανοίγματος που και μόνη η έννοια του θα είναι αρκετή για να δικαιολογήσει, προς το παρόν, τις προσπάθειές μας να συνεχίσουμε να ζούμε και να σκεπτόμαστε. Αυτό δεν σημαίνει ότι έγινε ένας αισιόδοξος φιλόσοφος, αλλά μάλλον ένας άνθρωπος που, ακολουθώντας την κληρονομιά του Οιδίποδα του Σοφοκλή, μας καλεί να αντιληφθούμε με θάρρος, όπου βρίσκεται ο καθένας, την κοινοτοπία του τραγικού.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Κώστας Αξελός διά χειρός του ζωγράφου και γλύπτη Ιάσονος Μολφέση (1925-2009).