Γεώργιος Χατζιδάκις: Μια ζωή αφιερωμένη στην επιστήμη και στην υπηρεσία της πατρίδας του

Όσο κι’ αν ο Γεώργιος Χατζηδάκις, που πέθανε χθες στα ενενήντα τρία του χρόνια, είχε πια αποσυρθή από την ενεργό επιστημονική δράσι, ο θάνατός του, σφραγίζοντας τον άνθρωπο και το έργο με την σφραγίδα της αιωνιότητος, μας επιτρέπει να τον δούμε σήμερα ωλοκληρωμένο· «όπως, επί τέλους, τον μεταμορφώνει η αιωνιότης», για να θυμηθούμε ξανά τον στίχο του ποιητή. Όσα ζητήματα αγγίζουν τον βαθύτερο ψυχικό μας κόσμο —και τέτοιο είνε κατ’ εξοχήν το ζήτημα το γλωσσικό— δεν επιτρέπουν από την φύσι τους την νηφάλια συζήτησι, την απροσωπόληπτη διερεύνησι· γιατί σπάζοντας του νου την ψύχραιμη πορεία, επεμβαίνουν λογής πόθοι, λαχτάρες και πάθη που θολώνουν την κρίσι και την κάνουν να είνε έκφρασις της θελήσεως και όχι πόρισμα της ερεύνης. Για τούτο και φανερώνονται ιδιαίτερα μαχητικοί όσοι από τους λογίους μας θέλησαν να συμβάλουν στη λύσι του γλωσσικού ζητήματος: Κοραής, Ψυχάρης, Χατζηδάκις πολέμησαν με δύναμι, πολεμήθηκαν με πάθος, ώσπου ήρθε άλλη γενεά αγωνιστών που έθεσε ωμά το ζήτημα στο επίπεδο της πολιτικής επιδιώξεως: η καρδιά νικούσε με κάθε τρόπο. Η μυστική πίστις ξέπεφτε κι’ αυτή στην πολιτική.

Μα κι’ αλλοιώτικα πάλι θα μπορούσε κανείς να πη πως ζωντανές και έντονες προσωπικότητες επόμενο ήταν να τραβηχθούν προς τους γλωσσικούς αγώνας όπου θα εύρισκαν πληρέστερους τρόπους να εκδηλωθούν. Για τον ένα ή για τον άλλο λόγο, η μορφή του Χατζηδάκι τώρα μόλις αρχίζει να προβάλλη καθαρή επάνω από τους καπνούς των γλωσσικών αγώνων, στους οποίους επρωτοστάτησε. Τον είδαν σαν συμπολεμιστή, τον είδαν σαν αντίμαχο· οι θεωρητικοί τον είδαν σαν σοφό. Σήμερα αρχίζουμε να βλέπουμε πίσω από όλα αυτά την ενιαία του ψυχή, εκείνην που πάντα συμβιβάζει τις φαινομενικές αντιθέσεις και ερμηνεύει την ποικιλία των εκδηλώσεων.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 28.6.1941, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Απόγονος αγωνιστών της Κρήτης, αγωνιστής με τ’ όπλο, περισσότερο από μια φορά, για την ένωσι του νησιού του, ο Χατζηδάκις προσέφερε στον ελληνικό επιστημονικό κόσμο την ορμή μαζί με τη δύναμι του καθαρού ελληνικού του αίματος. Στην πρώτη περίοδο της ζωής του, όταν μεσουρανούσε η καθαρεύουσα ως τις πιο έξαλλες εκδηλώσεις της, στρέφεται στοργικά προς την δημοτική γλώσσα, τη μελετά και την ανυψώνει καθώς της ταιριάζει στην άμεση διαδοχή της κοινής αρχαίας ελληνικής. Σαράντα χρονών ήταν όταν ακούσθηκε το κήρυγμα του Ψυχάρη: ένας άνθρωπος πιο αγωνιστικός, πιο μαχητικός από κείνον παίρνει την ηγεσία του γλωσσικού μας κινήματος. Κι’ άθελά του ο Χατζηδάκις που εφέρετο ο ίδιος προς την δημοτική —περίπου την δημοτική που έχει επικρατήση σήμερα— άθελά του βρίσκεται αντίμαχος των γλωσσικών ακροτήτων του πρώτου δημοτικισμού και υπέρμαχος της συντηρητικής καθαρευούσης.

Αλλά κι’ έτσι η εικόνα του δεν θα ήταν ακέρια, γιατί ο μαχητής, ο αγωνιστής θα επεσκίαζε τον επιστήμονα, τον ερευνητή, που προσπαθεί να εκφράση μέσα από την θεωρία του όχι ένα μονοκόμματο στατικό κήρυγμα, χρήσιμο μοναχά για την πράξι, παρά όλη την ρευστότητα και τις αποχρώσεις της πραγματικότητος. Έτσι μόνο θα μπορέσουμε να τον ιδούμε ολόκληρο, να εξηγήσουμε όσα οι αντίπαλοί του ενόμισαν και διαλάλησαν για αντιφάσεις ή για παλινωδίες: είνε η σκληρή θέλησις του σοφού που δεν ενδιαφέρεται να ταιριάση τα πορίσματά του με τα κάθε λογής συνθήματα, που δεν ενδιαφέρεται αν θα κάνη οπαδούς, αν θα δυσαρεστήση τους φίλους του, αν θα δώση όπλα στους αντιπάλους του, αλλά ένα μόνο σκοπό έχει, προς ένα ιδανικό είνε γυρισμένος, προς την αλήθεια.

Πλούσια αμείφθηκε η θέλησίς του αυτή: αν δεν εγνώρισε την ύποπτη ικανοποίησι να κάνη «κόμμα» να ιδή γύρω του ξεφρενιασμένους οπαδούς, είδε όμως το πλούσιο και σοφό και πολύμοχθο έργο του να το περιβάλλουν με την εκτίμησί τους οι ομότιμοί του επιστήμονες σ’ όλο τον κόσμο, εγνώρισε την άδολη χαρά να πραγματοποιήση και να εδραιώση στον τόπο μας ολόκληρη μιαν επιστήμη πρωτοφανέρωτη, την γλωσσική επιστήμη. Ακούραστος δουλευτής, άρχισε να δημοσιεύη μελέτες κι’ άρθρα από τα φοιτητικά του ακόμη χρόνια και εσυνέχισε σε όλο το διάστημα της μακράς ζωής του. Σε εκατοντάδες αριθμούνται οι πραγματείες που εδημοσίευσε σε ελληνικά και ξένα περιοδικά. Δίπλα σ’ αυτά οι ογκώδεις τόμοι των «Ακαδημεικών Αναγνωσμάτων» του, η «Γενική Γλωσσική» του και τα άλλα του έργα δείχνουν την ακατάβλητη δραστηριότητά του. Τίτλος τιμής του μεγάλος είνε και η ίδρυσις του Ιστορικού Λεξικού που εκδίδεται από την Ακαδημία.

Έτσι εννόησε και έτσι έκανε το χρέος του ο Γεώργιος Χατζηδάκις: μια ζωή αφιερωμένη στην επιστήμη και στην υπηρεσία της πατρίδας του. Ο καιρός περνάει, οι ιδέες αλλάζουν, συχνά ό,τι νομίσθηκε χθες επιστήμη, πέφτει αύριο σε συντρίμμια. Αλλά επάνω από όλα αυτά μένει η καθαρή μορφή του ανθρώπου, καθώς βαδίζει αργά και σίγουρα προς το φως της αλήθειας.

*Κείμενο του Κ. Θ. Δημαρά, που έφερε τον τίτλο «Ο Χατζηδάκις και το έργον του» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» το Σάββατο 28 Ιουνίου 1941, την επαύριον του θανάτου του διαπρεπούς γλωσσολόγου και ακαδημαϊκού.

Ο Γεώργιος Ν. Χατζιδάκις (ή Χατζηδάκις, όπως μνημονεύεται στο κείμενο του Δημαρά) γεννήθηκε στη Μύρθιο Ρεθύμνου το 1848 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 27 Ιουνίου 1941, πλήρης ημερών.

Κατά τον Γεώργιο Μπαμπινιώτη, ο Χατζιδάκις «με το επιστημονικό του έργο […] αποκατέστησε το αληθινό πρόσωπο της γλώσσας μας, δείχνοντας τις ρίζες της καταγωγής της, την αδιάσπαστη συνέχειά της και τον τρόπο που πρέπει να μελετώνται τα φαινόμενα της ιστορίας και της δομής της γλώσσας μας».