Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Η συνύπαρξη του ανθρώπου και της μηχανής

Στη θαυμαστή για την πειθώ, τη διαύγεια και την περιεκτικότητά της ομιλία του της περασμένης Πέμπτης, με την οποία εξήγησε την έννοια της Οικιστικής και τους σκοπούς της Σχολής Οικιστικής (η Σχολή ιδρύθηκε εφέτος και άρχισε ήδη τη λειτουργία της μέσα στους κόλπους του «Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου»), ο αρχιτέκτων κ. Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης, τεχνικός με διεθνή σήμερα προβολή και αναγνώριση, έδειξε ότι τα μεγαλύτερα και σοβαρώτερα προβλήματα στη διαμόρφωση των οικισμών (από τους απλούστερους, όπως είναι η προσωπική κατοικία, έως τους συνθετώτερους, τις πόλεις) πηγή τους έχουν κατά κύριο λόγο μια σύγχυση και μια παρεξήγηση. Συγχέονται και αφήνονται να διασταυρωθούν όπως λάχη δύο εντελώς διαφορετικές κατά τις διαστάσεις και την υφή κλίμακες: η κλίμακα του ανθρώπου και η κλίμακα της μηχανής. Και παραβλέπεται η αδήριτη ανάγκη ενός προγραμματισμού που θα ξεπεράση τα στατικά σχήματα και πηγαίνοντας με την μεθοδική πρόβλεψη μπροστά από τις καταστάσεις, τις οποίες δημιουργεί με την ιλιγγιώδη κίνησή της η σημερινή ζωή των τεχνοκρατούμενων κοινωνιών, θα αντιμετωπίση με τρόπο δυναμικό το ταχύτατα επερχόμενο μέλλον.

«TO ΒΗΜΑ», 15.1.1959, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Επί μακρούς αιώνες η μηχανή, δηλαδή η δέσμευση και χρησιμοποίηση φυσικών δυνάμεων μέσα σε ωρισμένες κατασκευές και για ωρισμένους σκοπούς, μεγάλωνε τη δύναμη του ανθρώπου, αλλά δεν ξεπερνούσε τα μέτρα του. Έμενε στην κλίμακα την ανθρώπινη. Αυτό λ.χ. γινότανε στα μεταφορικά μέσα. Όταν με τον τροχό κατασκευάσθηκε το αμάξι, φυσικά η νέα ευκολία και ταχύτητα συντόμεψε τις αποστάσεις και μεγάλωσε το χώρο της ανθρώπινης (ατομικής και συλλογικής) ζωής. Η μεταβολή όμως κρατήθηκε μέσα σε κάποια όρια και έτσι δεν αναστατώθηκε ο κόσμος του ανθρώπου. Η ανατροπή αρχίζει με το σιδηρόδρομο. Και οδεύει με τεράστια άλματα, όταν κατασκευάζεται το αυτοκίνητο, ύστερα το αεροπλάνο και σήμερα η ρουκέτα. Τώρα πλέον άνθρωποι και μηχανή είναι αδύνατο να συνυπάρξουν άνετα μέσα στον ίδιο χώρο, γιατί ο κάθε όρος έχει τη δική του κλίμακα, το δικό του πεδίο λειτουργίας, και τα δύο αυτά συστήματα σχέσεων έχουν όχι μόνο τις δικές τους διαστάσεις, αλλά και τους δικούς των νόμους. Επειδή όμως πρέπει ο άνθρωπος να ζήση μαζί με τη μηχανή του (μαζί με το αυτοκίνητο και το αεροπλάνο του), δημιουργούνται τα προβλήματα. Οι λύσεις είναι δύο. Πρώτη της αφροσύνης: να αφήνωμε τη μία κλίμακα να μπερδεύεται με την άλλη χωρίς καμιά ρύθμιση των σχέσεών τους, με αποτέλεσμα και της μηχανής η απόδοση να εμποδίζεται και του ανθρώπου η ζωή να γίνεται βασανιστική — έτσι λ.χ. αχρηστεύονται ή υποαπασχολούνται τα αυτοκίνητα μέσα στους ασφυκτικά γεμάτους δρόμους και από το άλλο μέρος οι πεζοί άλλη θέση δεν βρίσκουν παρά… υπό τους τροχούς των αυτοκινήτων. Δεύτερη είναι η λύση της φρόνησης, δηλαδή της προνοητικής μέριμνας. Του προγραμματισμού που θα μας ετοιμάση να αντιμετωπίζωμε κάθε τόσο τις ανάγκες και τους όρους που διαμορφώνονται από την ακράτητη πρόοδο μιας καλπάζουσας τεχνικής, προτού δημιουργηθούν, γιατί τότε η προσαρμογή πληρώνεται ακριβά — κάποτε με τη δυστυχία μιας ολόκληρης γενεάς που φεύγει από τη ζωή χωρίς να τη χαρή, επειδή αντί να έχη στην υπηρεσία της τη μηχανή, γίνεται δούλος της, δεν απολαμβάνει, υποφέρει απ’ αυτήν…

«TO ΒΗΜΑ», 15.1.1959, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το βάρος αυτών των αδυσώπητων αληθειών (και είναι πολύ μεγάλο) το επεσήμανε ο κ. Κ. Α. Δοξιάδης στον τομέα της κατασκευής και της οργάνωσης των ανθρώπινων οικισμών. Θα μπορούσε όμως κανείς να επεκτείνη τα φωτεινά συμπεράσματά του και σε άλλους τομείς της ανθρώπινης θεωρίας και πράξης. Είναι δυστυχώς αναμφισβήτητο ότι ο ταχύς ρυθμός με τον οποίο συντελείται η μεταβολή τού τριγύρω μας κόσμου, χάρη στις εκπληκτικές προόδους της επιστήμης και της τεχνικής, δεν μας επιτρέπει πια να παρακολουθούμε από κοντά την κίνηση της ιστορικής ζωής και να προσαρμόζωμε τα αισθήματα και τις αντιλήψεις μας στη ροή της. Αυτός ο αισθηματικός και διανοητικός «χιασμός», η χασμωδία που έχει δημιουργηθή ανάμεσα στον εσωτερικό, το δικό μας ρυθμό, και στο ρυθμό των πραγμάτων, εκφράζεται άλλοτε με την αποστροφή και καταδίκη κάθε μεταβολής που μας βγάζει έξω από τα βολικά πλαίσια του «γνωρίμου», και άλλοτε με την άνευ όρων παράδοση σε παράτολμες κατακτήσεις που μεθούν το πνεύμα ακριβώς γιατί δεν υπόκεινται πια στον έλεγχό του. Να καταριόμαστε την αλλαγή, που μας τινάζει έξω από τα αναπαυτικά μας σχήματα, δεν ωφελεί. Η πορεία προς τα εμπρός δεν ανακόπτεται και οπωσδήποτε θα συνεχιστή είτε το θέλομε είτε όχι. Το αυτοκίνητο έδωσε στη διαδρομή της χώρας μας, απ’ άκρη σ’ άκρη, τις διαστάσεις του περιπάτου. Το αεροπλάνο έκανε τη γη μας ένα καρύδι. Και η ρουκέτα θα μεταβάλη τον ουρανό σε μιαν ευκολοδιάβατη ήπειρο που θα μπορή κανείς να περιηγήται τις πρωτεύουσές της. Έτσι ο χώρος μας γίνεται κάθε μέρα άλλος. Όχι μόνο στο φυσικό πεδίο, αλλά και στο πολιτιστικό. Μια άλλη κλίμακα με εντελώς διαφορετικές διαστάσεις δημιουργείται τριγύρω μας, που έχει ξεπεράσει οριστικά τα κοινά και συνηθισμένα, τα μέτρα, καθώς λέμε, του ανθρώπου. Η κλίμακα της μηχανής. Να την καταλύσωμε και να επιστρέψωμε σε σχήματα ζωής παλαιά, δεν είναι πια δυνατόν. Αλλά ούτε και ορθό ή ευκταίο.

Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης (πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Έμμας Δοξιάδη)

Μόνο ο αστόχαστος θεωρεί τη μηχανή αίτιο των δεινών του — όπως το μωρό παιδί που δέρνει το τραπέζι, όταν τσακίζη απάνω στο ξύλο το κεφάλι του. Εκείνο που φταίει δεν είναι η μηχανή η ίδια, αλλά η χρήση της, ο τρόπος που τη μεταχειριζόμαστε και η θέση που της δίνομε στη ζωή μας. Ο αρχαίος Ισοκράτης το είπε αυτό πάρα πολύ ωραία στον Παναθηναϊκό του: «αι φύσεις αι των πραγμάτων ούτ’ ωφελούσιν ούτε βλάπτουσιν ημάς, αλλ’ αι των ανθρώπων χρήσεις και πράξεις απάντων ημίν αίτιαι των συμβαινόντων εισίν» (223). Τα πράγματα γίνονται ωφέλιμα ή βλαπτικά ανάλογα με το πώς πράττονται και για ποιο σκοπό, από ποια πρόθεση πράττονται. Η μηχανή μπορεί εξίσου καλά να μας εξυπηρετή όπως και να μας συντρίβη. Από την άποψη αυτή μοιάζει με τον πλούτο. Υπάρχει ένας πλούτος δούλος μας και ένας πλούτος που μας κάνει δούλους του. Ο πρώτος αποβλέπει στην ικανοποίηση βασικών αναγκών της ζωής. Ο άλλος γεννάει ανάγκες με τέτοιο πληθωρισμό, που δεν προλαβαίνει πια ο ίδιος να τις ικανοποιήση και γίνεται δυστυχία για τον άνθρωπο που τον έχει. Κατά τον ίδιο τρόπο υπάρχει μια μηχανή δούλη του ανθρώπου και μια μηχανή που έχει κάνει δούλο της τον άνθρωπο. Αντί να την καταριόμαστε και να ζητούμε τον αφανισμό της, ας μάθωμε να τη μεταχειριζόμαστε σωστά. Να την αφήσωμε ελεύθερη στο χώρο που της ανήκει, για να φτάνη στην πλήρη της απόδοση, και να μένωμε και μεις ελεύθεροι στο δικό μας χώρο, εκεί όπου έχομε το αναφαίρετο δικαίωμα να ζήσωμε και να καταξιώσωμε τη ζωή μας. Η μηχανή στην υπηρεσία του ανθρώπου, όχι ο άνθρωπος στη διάκριση της μηχανής — ιδού η λύση. Με άλλους λόγους: να μείνη ο άνθρωπος κύριος των έργων του και να μην υποδουλωθή ο ίδιος στα κατασκευάσματά του. Να μην αποβάλη την πρόθεση και τη δύναμη να τα ελέγχη. Γιατί μαζί με αυτή την πρόθεση και αυτή τη δύναμη στέκεται και πέφτει η ανθρωπιά του.

*Κείμενο του αείμνηστου Ευάγγελου Παπανούτσου, που έφερε τον τίτλο «Οι δύο κλίμακες» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Πέμπτη 15 Ιανουαρίου 1959.

Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, πρωτοπόρος και διεθνώς καταξιωμένος αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, γεννήθηκε στη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας (νυν Ασένοβγκραντ της Βουλγαρίας) το 1913 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 28 Ιουνίου 1975.