Φραντς Κάφκα: Συνείδησις ασυνθηκολόγητη και γι’ αυτό τραγική

Μια πολύ περίεργη μάχη άναψε μεταξύ Ανατολής και Δύσεως πάνω σ’ ένα ζήτημα που δεν είναι καινούργιο και που μπορούσε και στο παρελθόν ναρθή στο προσκήνιο των φιλολογικών συζητήσεων. Η μάχη διεξάγεται γύρω από τα έργα του Φραντς Κάφκα, του μεγάλου Τσέχου συγγραφέως, που γεννήθηκε το 1883 και πέθανε το 1924, αφήνοντας ένα πλήθος από συμβολικά έργα, στρυφνά, γεμάτα από ένα πάθος σχεδόν λειτουργικό — με κορυφαίο την περίφημη «Δίκη». Ποιο καθεστώς, το κομμουνιστικό ή το καπιταλιστικό, θα μπορούσε να ανακαλύψη ο αναγνώστης στο σκοτεινό εδώλιο του κατηγορουμένου μέσα σ’ αυτά τα βιβλία, και ιδιαίτερα στην «Δίκη»; Ποια από τις δυο γραφειοκρατίες, η δυτική ή η ανατολική, θα μπορούσαν να επισημανθούν μέσα στις σελίδες του; Ζήτημα ερμηνείας, φυσικά. Ο Κάφκα δεν ζη και έγραψε τα έργα του κάτω από την στυγνή καταπίεσι της αυτοκρατορικής δυναστείας. Αν ζούσε, θα μπορούσε να απαλλάξη τους μελετητές του, ανατολικούς και δυτικούς, από αυτή τη μάχη, αν φυσικά δεν είχε ακολουθήσει άλλους δρόμους, που θα τον έστελναν στη μια ή την άλλη παράταξι και δεν θα τον άφηναν σ’ ένα μεταίχμιο ελευθερίας. Έτσι, οι δυτικοί κατηγορούν τους ανατολικούς ότι δεν τολμούν να μεταφράσουν τα έργα ενός μεγαλοφυούς συγγραφέως, γιατί μέσα στις σελίδες τους υπάρχει η μάχη του ατόμου για την λύτρωσί του από την πνευματική και ψυχική καταπίεσι. Οι ανατολικοί ότι αντίθετα τα έργα του Κάφκα είναι η πιο τραγική μαρτυρία του δυναστευμένου ανθρώπου από το καπιταλιστικό καθεστώς, κάτω από το οποίο εκείνος έζησε. Παρ’ όλα αυτά, οι τελευταίοι δεν τολμούν ακόμα να εξαπολύσουν τις μυστηριώδεις δυναμίτιδες του Κάφκα μέσα στην Σοβιετική Ένωσι.

«ΤΑ ΝΕΑ», 13.8.1962, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τι είναι όμως ο Φραντς Κάφκα; Αναμφισβήτητα ο μεγαλύτερος συμβολιστής συγγραφεύς του αιώνος. Ο μεγαλύτερος ανατόμος του φόβου —σε όλες του ασφαλώς τις μορφές— και ο τραγικώτερος κυνηγός της χίμαιρας του απόλυτου. Είναι μια συνείδησις ασυνθηκολόγητη και γι’ αυτό τραγική. Στην «Δίκη» του, που είναι κάτι σαν όνειρο-εφιάλτης, μεταφερμένο σε φόρμα μυθιστορήματος, δεν είναι δύσκολο να ανακαλύψη κανένας τον κόσμο τού σήμερα. Μια δίκη που δεν γίνεται και που μπορεί να μην είναι δίκη, αλλά ένα απλό γέννημα του φόβου ή της επιθυμίας για μια δίκη που θάδινε τέλος σε κάποιο αδιέξοδο. Στρυφνότερη, και όμως διαυγέστερη ταυτόχρονα, ψυχή δεν είναι ασφαλώς εύκολο να βρεθή στην ιστορία των γραμμάτων, καθώς εκείνη που βρίσκει κανείς μέσα στα έργα του Φραντς Κάφκα. Τα έργα αυτά αναβιώνουν ξαφνικά στην Ευρώπη, θαυμάσιες δε εκδόσεις έγιναν στην Αμερική. Στην Σοβιετική Ένωσι το δίλημμα μένει. Ο κόσμος ολοένα περισσότερο βρίσκει στην αγωνία του Κάφκα την αγωνία τη δική του, καθώς η απλότης καταργείται από τη ζωή σε κάθε μορφή της και όλα γίνονται σύνθετα και στρυφνά σαν παράξενες μηχανές βασανισμού. Στην «Μεταμόρφωσι» και στην «Ποινική Παροικία» (σ.σ. «Σωφρονιστική Αποικία») βλέπει κανείς, σε εφιαλτικά σχήματα, τις ψυχικές μεταμορφώσεις των ανθρώπων, καθώς και τους υλικούς και άυλους, ορατούς και αόρατους, μηχανισμούς για τον βασανισμό του ανθρώπου — είτε οι μηχανισμοί αυτοί είναι το κράτος, είτε ένας αξιωματούχος του, είτε αυτός ο ίδιος, ο ανεπίσημος, ο φαινομενικά αδύνατος «πλησίον».

Δεν είναι περίεργο ότι μέσα στον πολυσύνθετο ανταγωνισμό μεταξύ Ανατολής και Δύσεως εμπλέκεται και ένας νεκρός συγγραφέας που ίσως να μην είχε οραματισθή τη σημερινή διαμόρφωσι του κόσμου σε δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, την έδωσε όμως τόσο θαυμάσια μέσα στα βιβλία του. Γιατί άραγε ο Κάφκα δεν ήθελε να εκδοθούν τα βιβλία του; Γιατί ήθελε να κρατήση μυστική την δική του αγωνία; Θεωρούσε άραγε προσωπική του υπόθεσι τους εφιάλτες του, όταν τους χάραζε στο χαρτί και όταν τους έβλεπε αντίκρυ σε μάζες ανθρώπων που ζούσαν την ωραία απλότητα της ζωής με όλη τους την ψυχή;

*Κείμενο του λάκωνος δημοσιογράφου, χρονογράφου και λογοτέχνη Γιώργου Μανιατάκου (1914-2010) αφιερωμένο στον Φράντς Κάφκα. Είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» τη Δευτέρα 13 Αυγούστου 1962.

Ο Γιώργος Μανιατάκος

Ο διάσημος λογοτέχνης Φραντς Κάφκα (Franz Kafka) γεννήθηκε στην Πράγα στις 3 Ιουλίου 1883 και απεβίωσε σε σανατόριο της Αυστρίας, πλησίον της Βιέννης, στις 3 Ιουνίου 1924.

Σπούδασε νομικά παρακολουθώντας εκ παραλλήλου παραδόσεις γερμανικής λογοτε­χνίας.

Μετά τις σπουδές του εργάστηκε ως ασκούμενος δικηγόρος στην Πράγα και στη συνέχεια σταδιοδρόμησε στο χώρο των ασφαλίσεων, αφιερώνοντας τον ελεύθερο χρόνο του στη συγγραφή.

Κατά τη διάρκεια του σύντομου βίου του ο Κάφκα έγραφε διαρκώς στα γερμανικά, αλλά ελάχιστα ήταν τα έργα του που είδαν το φως της δημοσιότητας ενόσω εκείνος βρισκόταν εν ζωή, κάποια διηγήματα τυπωμένα κυρίως σε λογοτεχνικά περιοδικά.

Το μεγαλύτερο από αυτά είναι «Η μεταμόρφωση», που γράφτηκε γύρω στα τέλη του 1912 και πρωτοδημοσιεύτηκε τρία χρόνια αργότερα, τον Οκτώβριο του 1915, σε περιοδικό της Βιέννης (αμέσως μετά, το Δεκέμβριο του 1915, ακολούθησε η πρώτη έντυπη έκδοση).

Μετά το θάνατο του Κάφκα, σε επιμέλεια του Μαξ Μπροντ, ενός στενού του φίλου, εκδόθηκαν τα σημαντικότερα έργα του, τα μυθιστορήματα «Η δίκη» (1925), «Ο πύργος» (1926) και «Αμερική» (1927), καθώς και μια συλλογή διηγημάτων το 1931.

Οι ερωτικές απογοητεύσεις, η δύσκολη σχέση με τον πατέρα του και οι οικονομικές δυσχέρειες, σε συνδυασμό με την άκαμπτη διανοητική τιμιότητά του και τη σχεδόν ψυχοπαθητική ευαισθησία του, επέφεραν σταδιακά τον κλονισμό της υγείας του Κάφκα.