Σατωβριάνδος: Η συμβολή του Σατωβριάνδου στο φιλελληνικό κίνημα

Δεν μπορώ να πω ότι με ενθουσιάζει αυτός ο εξελληνισμός του ονόματος του Chateaubriand, αλλά ο φερώνυμος δρόμος του από την μια μεριά, η έντονη παρουσία του Γάλλου συγγραφέα μέσα στα γράμματά μας, από την άλλη, το έχουν καθιερώσει τόσο πολύ, ώστε εγώ τουλάχιστον θα είχα την τάση να το θεωρήσω αμετακίνητο· άλλωστε, οι άλλες εξελληνίσεις του ονόματος, όσες έχουν προταθεί, είναι θαρρώ χειρότερες.

Εχάρηκα να πληροφορηθώ ότι θα γίνει εδώ στην Αθήνα κάποιος πανηγυρισμός γι’ αυτόν: του αξίζει· παρά τον δρόμο του, παρά κάποιες άλλες ελληνικές εκδηλώσεις, συγγραφικές ιδίως, και κάποιες μεταφράσεις έργων του, ανάμεσα στις οποίες προέχει το «Οδοιπορικό» του μεταφρασμένο από τον Ροΐδη, έχουμε ακόμη αρκετά να πούμε γι’ αυτόν. Ας προσθέσω, πληροφορία όχι πολύ γνωστή στην Ελλάδα, ότι μία από τις φιλολογικές εκδόσεις του «Οδοιπορικού», η καλύτερη όσο ξέρω, έχει γίνει από Έλληνα, καθηγητή στην Αμερική, τον Μαλάκη· καλό είναι και τούτο: από τους πρώτους κριτικούς του έργου, μεμψίμοιρος και εριστικός, εστάθηκε ο Ζακύνθιος ιατρός Αβραμιώτης, που έγραψε ιταλικά την επίκρισή του, και τώρα, πάλι ένας δικός μας, πάλι αποτεινόμενος στο μεγάλο δυτικό κοινό, το ετοποθέτησε εκεί όπου εταίριαζε. Ωστόσο, νομίζω ότι μένουν πολλές εκκρεμότητες σχετικές, στο παθητικό μας, και θα πρέπει κι εκείνες κάποτε να ξεκαθαρισθούν: δεν φθάνει να καμαρώνουμε για τον φιλελληνισμό, τον έδειξε σε κάποια στιγμή ο δυτικός κόσμος· πρέπει με αντίστοιχα έργα μας να δείχνουμε την οργανική μας αναγνώριση για όσα μας έδωσε, ερείσματα στην ζωή, ο φιλελληνισμός.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 31.3.1967, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ένας τρόπος είναι και τα αγάλματα, ανδριάντες ή προτομές. Αν δεν είχα αρκετά άφθονα τεκμήρια πολύ, άγαν, αισθητά γύρω μου για μια αναβίωση του τρόπου αυτού στον τόπο μας, στην Αθήνα, θα είχα την τάση να πω ότι το άγαλμα εξεπεράσθηκε στους καιρούς μας. Ακριβέστερα, ότι οι διαστάσεις των σημερινών μεγαλοπόλεων και των σημερινών κτηρίων εδημιούργησαν νέες κλίμακες, στις οποίες δεν ανταποκρίνεται πια το άγαλμα. Άλλοτε είταν, ας πούμε μαζί με το βάθρο του, το ένα τρίτο, το ένα τέταρτο , το ένα πέμπτο από τα κτήρια που το περιέβαλλαν· σήμερα οι αναλογίες άλλαξαν με τέτοιο τρόπο, ώστε καταντάει η τιμή την οποία απονέμουμε με έναν ανδριάντα ή με μία προτομή σε ένα ιστορικό πρόσωπο να φαίνεται άτολμη. Φυσικά, υπάρχουν και οι κήποι γι’ αυτές τις δουλειές, στους οποίους οι δυσαναλογίες δεν παρουσιάζουν τόσην αμεσότητα· αλλά δεν πρόκειται μόνο για την άμεση αίσθηση· τα μέτρα του ανθρώπου των πόλεων είναι που έχουν αλλάξει, βλέπει άλλο το μικρό μνημείο και άλλο το μεγάλο παρά όπως τα έβλεπαν οι πατέρες του. Περιττό ωστόσο να πω, γιατί χωρίς άλλο ο προσεκτικός αναγνώστης θα το έχει καταλάβει, ότι από τις διάφορες τιμές τις οποίες μπορεί ένας λαός να απονείμει σε έναν άνθρωπο, και πολύ μάλλον όταν ο άνθρωπος αυτός είναι λόγιος, εκείνη την οποία νομίζω πιο συνειδητή αναφέρεται καίρια στην συγγγραφική επιστήμη. Έτσι θα ευχόμουν να αποκτούσαμε κάποτε ένα μελέτημα, που να αντέχει σε διεθνική σύγκριση, για τις μαρτυρίες του Σατωβριάνδου αναφορικά με τον ελληνικό χώρο μέσα στο «Οδοιπορικό» του, ή ένα άλλο ανάλογο, για την σημασία της συμβολής του στην ευρωπαϊκή φιλελληνική κίνηση.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 31.3.1967, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Του χρόνου συμπληρώνονται διακόσια χρόνια από την γέννηση του Σατωβριάνδου. Ευκαιρία να τον μελετήσουμε, ευκαιρία να τον τιμήσουμε. Εσημείωσα τις δυο απόψεις όπου μας πέφτει ένας λόγος παραπάνω να πούμε. Όμως και πριν από αυτές, πιο γενικά, υπάρχει η καθολική προσφορά του στην ευρωπαϊκή παιδεία, προσφορά που έφθασε και ως εμάς, με ικανοποιητικήν αμεσότητα. Η ποίηση, ο στίχος, εξακολουθεί ακόμη στους καιρούς μας να παρέχει ακριβέστερα στοιχεία για την στάθμιση της πνευματικής ζωής· ίσως το γεγονός ότι έχει συγκεκριμένα όρια, ίσως η συντομία της, ίσως άλλοι, πιο οργανικοί λόγοι, και ασφαλώς όλα αυτά μαζί, της εξασφαλίζουν την προνομιακή αυτή θέση: να χαρακτηρίζει τα κινήματα, τις εποχές. Μπορεί αυτό να αλλάξει, αγκαλά (σ.σ. αν και, μολονότι) και δεν βλέπω πολύ καλά με τι θα μπορούσαμε, από ό,τι γνωρίζουμε, να περιμένουμε ότι θα αντικατασταθεί· αλλά σήμερα, όταν μιλούμε για τα μεγάλα κινήματα του νου των ανθρώπων και της φιλοκαλίας τους, πηγαίνουμε ιδίως στην ποίηση για να βρούμε τα χαρακτηριστικά των κινημάτων αυτών. Και όμως αν σκεφθεί κανείς, ανάμεσα σε πολλά άλλα, για να μένουμε στο θέμα μας, την συμμετοχή του Σατωβριάνδου στην αλλοίωση του γαλλικού λόγου, της βαθιάς δομής μιας γλώσσας τόσο γερά στηριγμένης στα περασμένα της, θα καταλήξει ίσως στην κρίση ότι ο πεζογράφος αυτός επηρέασε περισσότερο από κάθε ποιητή το ρομαντικό κίνημα.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 13.2.1928, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Άλλωστε και οι εκδηλώσεις του εκείνες που αναφέρονται πιο κατηγορηματικά σ’ εμάς, το «Οδοιπορικό» και οι φιλελληνισμός, κι εκείνες τονίζουν την ρομαντική του γραμμή. Όταν περνάει από την Ελλάδα, τελευταίος από τους κλασικότροπους περιηγητές, πλούσιος σε βιβλιακές εμπειρίες —τουλάχιστον όταν δίνει μορφή στις οδοιπορικές του αναμνήσεις— είναι συνάμα ο πρώτος μιας καινούργιας γενιάς περιηγητών, εκείνων στους οποίους προέχει η λογοτεχνική χροιά. Ο διδακτισμός είναι ανάμνηση, έντονη, αλλά ανάμνηση που φεύγει μαζί με τον δέκατο όγδοο αιώνα· η θρησκευτική έξαρση, που θα δώσει τελικά τον τόνο στον ρομαντισμό, είναι εκείνο που προέχει, είναι συνάμα το καινούργιο. Ο Κοραής, από τους πρώτους που εμίλησαν στην γλώσσα μας για τον ρομαντισμό, τον θεωρεί περίπου εφεύρημα των ιησουιτών, και τον κρίνει, για τούτο, με την συμπαρομαρτούσα (σ.σ. επακόλουθη, παρεπόμενη) αυστηρότητα. Η ρομαντική θέση του Σατωβριάνδου, ο οποίος περνάει από την κλασική Ελλάδα επειδή την βρίσκει στον δρόμο του για τους Αγίους Τόπους, δίνει καλό έρεισμα στην δυσπιστία του Κοραή· ωστόσο, η συνάντηση αυτή, όσο τυχαία κι αν την χαρακτηρίσει κανείς, εξασφαλίζει μιαν ακόμη απόχρωση στην τεράστια ποικιλία η οποία χαρακτηρίζει την ρομαντική κλίμακα· τον φιλελληνισμό των συντηρητικών.

Είχα πρόσφατα αφορμή να γράψω αλλού για την αξία της συμβολής του Σατωβριάνδου στο φιλελληνικό κίνημα. Γνωστό είναι πόσο το ξέσπασμα του Εικοσιένα, καθώς ερχόταν σε αντίθεση με τις διακηρύξεις της Ιεράς Συμμαχίας, επροκάλεσε τις επιφυλάξεις του συντηρητικού κόσμου: η ισπανική επανάσταση, ο καρβοναρισμός, όλη η νότια Ευρώπη εφαινόταν ερεθισμένη από ανατρεπτικά συνθήματα. Στους γενικούς αυτούς λόγους, μία κάμψη των πρώτων φιλελληνικών ενθουσιασμών, η οποία οφείλεται ιδίως σε τοπικούς λόγους ελληνικούς, παρατηρείται γύρω στα 1825. Τότε ο Σατωβριάνδος, που είχε από νωρίς τοποθετηθεί κοντά στον αγωνιζόμενο ελληνισμό, και που με την στάση του αυτή είχε αμβλύνει την δυσπιστία των συντηρητικών, δημοσιεύει την προκήρυξή του, το «Σημείωμα για την Ελλάδα»· η αποφασιστική του αυτή εκδήλωση θα αναπτερώση τον γαλλικό φιλελληνισμό, θα ενισχύση τις προσπάθειες για την επέμβαση της ευρωπαϊκής διπλωματίας, με όλο το βάρος του ένδοξου Γάλλου λογοτέχνη, διπλωμάτη και πολιτικού. Η παρέμβασή του εκείνη την ώρα μπορούμε να πιστεύουμε ότι εδημιούργησε το κατάλληλο κλίμα για την ενεργό ανάμειξη της ευρωπαϊκής διπλωματίας στον ελληνοτουρκικό αγώνα. Αν δεν αντιπροσώπευε τίποτε για τον άλλο κόσμο ο Σατωβριάνδος, σ’ εμάς και το «Σημείωμά» του μόνο θα είταν αρκετό για να γεραίρουμε (σ.σ. τιμούμε, δοξάζουμε) παντοτινά την μνήμη του.

*Επιφυλλίδα του Κ. Θ. Δημαρά αφιερωμένη στον Σατωβριάνδο. Είχε δημοσιευτεί στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Παρασκευή 31 Μαρτίου 1967.

O Φραγκίσκος Ρενέ Σατωβριάνδος (αυτή είναι η ευρέως γνωστή, εξελληνισμένη μορφή του ονόματος του Φρανσουά Ρενέ ντε Σατωμπριάν, François-René de Chateaubriand), διακεκριμένος γάλλος ρομαντικός συγγραφέας, πολιτικός και διπλωμάτης, υπήρξε εξέχουσα μορφή του γαλλικού φιλελληνισμού κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 (το 1825, με το «Υπόμνημα περί της Ελλάδος», απηύθυνε διεθνές κάλεσμα για την αναγνώριση του ελληνικού κράτους).

Ο Σατωβριάνδος γεννήθηκε στο Σαιν Μαλό στις 4 Σεπτεμβρίου 1768 και απεβίωσε στο Παρίσι στις 4 Ιουλίου 1848.