Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Επίμονος αγωνιστής ευγενών και γενναίων ιδεών

[…]

Εμβριθής οικονομολόγος, ρηξικέλευθος κοινωνικός αναμορφωτής, πιστός, ακραιφνής και ανένδοτος δημοκράτης, θαυμαστής των αγαθών του πνεύματος και ευαίσθητος στις αξίες της Τέχνης, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου υπήρξε κατά τα τριάντα ταραγμένα χρόνια των πολιτικών αγώνων του, μαζί με μια μικρήν ομάδα εκλεκτών ανθρώπων που συμπολεμούσε μαζί του, η ριζοσπαστική, η συνετά επαναστατική ζύμη. Αυτή που έδωσε στο φιλελεύθερο κόσμο των πρώτων δεκάδων του αιώνα μας την ορμή προς αποφασιστικές αγροτικές και εργατικές μεταρρυθμίσεις, με σκοπό τη θεμελίωση της αληθινής δημοκρατίας στο οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο της ζωής του λαού μας.

[…]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 28.11.1957, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το ξεκίνημα έγινε το 1908 με την ίδρυση της «Κοινωνιολογικής Εταιρείας», της ομάδας των «Κοινωνιολόγων», όπως τους είπαν τότε. Ιδρυτές επτά: Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Θαλής Κουτούπης, Αλέξανδρος Δελμούζος, Θρασύβουλος Πετιμεζάς, Παναγιώτης Αραβαντινός, Κωνσταντίνος Τριανταφυλλόπουλος, Αλέξανδρος Μυλωνάς. Η ώριμη και γόνιμη εργασία γίνεται κατά την περίοδο της πρώτης υπουργίας, 1917-1920. Το μεσουράνημα έρχεται το 1924, όταν ως Πρόεδρος της Κυβερνήσεως ανακηρύττη και επιβάλλη τη Δημοκρατία. Έπειτα αρχίζει ο αγώνας για να γίνη ουσιαστική η Δημοκρατία, η διμέτωπη πάλη προς τις πεισματικά συντηρητικές και προς τις τυφλά επαναστατικές δυνάμεις των άκρων, η τριβή, ο υποσκελισμός από τα γεγονότα, οι απογοητεύσεις, και τέλος ο ξαφνικός, ο αδόκητος θάνατος την ώρα ακριβώς που η συνωμοσία είχε κατορθώσει να καταλύση την ελευθερία στην Ελλάδα, 17 Νοεμβρίου του 1936. Και κατά το μακρό τούτο διάστημα: ακάματη δράση, μελέτη, αγώνες κοινοβουλευτικοί, επαναστατικά μανιφέστα, φυλακίσεις, εξορίες, διενέξεις με τον άνθρωπο που θαύμαζε και αγαπούσε (τον Ελευθέριο Βενιζέλο), εγκατάλειψη από οπαδούς και συνεργάτες, όλες οι χαρές της επιτυχίας αλλά και οι πίκρες του μαρτυρίου που δοκιμάζουν όσοι φιλοδοξούν να μη διαβούν από τούτη τη μικρή ζωή χωρίς να σημαδέψουν το πέρασμά τους. Ο αγώνας του ήταν τραχύς και λιγοστές οι νίκες του. Πάντοτε όμως πρώτος και καλύτερος στάθηκε στις επάλξεις, όταν από την αμάθεια, την ιδιοτέλεια και το φανατισμό κινδύνευαν τα υψηλά αγαθά του πνεύματος, οι ελευθερίες του λαού, τα δικαιώματα του φτωχού και εργαζόμενου ανθρώπου να χορτάση και να προκόψη. Πρωτοπόρος σε κάθε αναμορφωτική κίνηση, αλλά και βαθιά ριζωμένος στη γη του, στην ιστορία του, στο έθνος του, υπήρξεν ένας αγνός ιδεολόγος, τίμιος, θαρραλέος, ευγενής. Και πάνω απ’ όλα: από τους πολιτικούς που ήξεραν και είχαν την υπερηφάνεια να πεθαίνουν με χέρια λευκά, πένητες.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 28.11.1957, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πρόχειρα σταχυολογώ μερικές σκέψεις του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, που δείχνουν το φωτεινό πνεύμα και το υψηλό ήθος του: «Εάν ο πολιτικός δεν θεωρήση αρκετόν να λάβη τα ιδανικά του, όπως συνήθως συμβαίνει, από τους δρόμους, αλλά θελήση να αντλήση αυτά από επιστημονικήν πηγήν, πρέπει τότε να στραφή εις την επιστήμην, η οποία εξετάζει την ιδέαν του ηθικού, την φιλοσοφίαν. Το ίδιον κατά μείζονα λόγον οφείλει να πράττη και ο οικονομολόγος, οσάκις θέλη να εκφέρη κρίσεις ηθικής εκτιμήσεως των οικονομικών φαινομένων» (1908). — Όταν η Β’ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 συζητούσε τη συνταγματική διάταξη για την καθιέρωση της καθαρεύουσας: «Ο καθορισμός ειδικώς ότι επίσημος γλώσσα είναι η περιλαμβανομένη εις τα τάδε και τάδε κείμενα δεν δύναται να γίνη δεκτός, διότι αντίκειται εις αυτήν την έννοιαν της γλώσσης. Πώς ημπορείτε να εμποδίσετε τον Ελληνικόν λαόν να μεταμορφώση ολίγον κατ’ ολίγον την γλώσσαν του; Δύνασθε να εκδώσετε οιασδήποτε θέλετε επιταγάς· δεν τας φοβούμαι εγώ, ο οποίος είμαι θαυμαστής της δημοτικής γλώσσης, διότι η γλώσσα είναι το κατ’ εξοχήν δημοκρατικόν άνθος της ανθρωπίνης ψυχής και δεν ανέχεται κανένα τύραννον. Ουδείς νομοθέτης δύναται να εμποδίση την εξέλιξίν της. Δύνασθε να θέσετε τοιαύτας επιταγάς, όπως η προτεινομένη, πράτττοντες όμως τούτο σημαίνει ότι αρνείσθε την ζωήν, και αρνούμενοι την ζωήν δεν κάμετε έργον σοβαρόν». — «Τα σπουδαιότερα προβλήματα εις μίαν Δημοκρατίαν είναι τα εκπαιδευτικά. Η Δημοκρατία πρέπει να γίνη ένας παμμέγιστος και πολυσχιδής εκπαιδευτικός οργανισμός καλλιεργών την μάθησιν όλων των πολιτών και διαπλάττων τον χαρακτήρα και τα ήθη των» (1926). — «Τόσος είναι ο ανθρώπινος πόθος προς ανεύρεσιν της αληθείας, ώστε κανείς νόμος και καμμία απαγόρευσις δεν δύναται να εμποδίση τον άνθρωπον από του να επιζητή την αλήθειαν και να διδάσκη την αλήθειαν. Αυτό είναι εν προνόμιον της ανθρωπίνης φύσεως» (1927). — «Τόσον περισσότερον πραγματούται η Δημοκρατία, όσον μεγαλυτέραν πολιτικήν μόρφωσιν έχει ο λαός, όσον περισσότερον μένει ανεπηρέαστος ο Τύπος από τα μεγάλα κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα, όσον περισσότερον είναι προικισμέναι με πολιτικήν αντίληψιν και τόλμην και υψηλόν φρόνημα αι διευθύνουσαι τάξεις. Και όταν λέγω διευθύνουσαι τάξεις εννοώ όλους εκείνους, τους επιστήμονας, τους διανοουμένους, τους προϊσταμένους οικονομικών ή επαγγελματικών οργανώσεων, όλους εν γένει τους ασκούντας κύρος και επηρεάζοντας στενώτερον ή ευρύτερον κύκλον προσώπων» (1929).

Όσοι παρακολούθησαν την πολιτική του δράση ή και ευτύχησαν να τον γνωρίσουν από κοντά, θα συμφωνήσουν εντελώς με τον επιγραμματικό χαρακτηρισμό του κ. Κ. Τριανταφυλλόπουλου (σ.σ. νομοδιδάσκαλος και ακαδημαϊκός, στενός φίλος και συνεργάτης του Παπαναστασίου), ότι ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου υπήρξεν ένας «επίμονος αγωνιστής ευγενών και γενναίων ιδεών».

*Αποσπάσματα από κείμενο του Ευάγγελου Παπανούτσου για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, δημοσιευμένο στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Πέμπτη 28 Νοεμβρίου 1957.

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, διακεκριμένος πολιτικός και κοινωνιολόγος με καταγωγή από το Λεβίδι Αρκαδίας, γεννήθηκε στην Τρίπολη στις 8 Ιουλίου 1876.

Ευρέως γνωστός ως ο Πατέρας της Δημοκρατίας, ο Παπαναστασίου υπήρξε μια από τις σημαντικότερες πολιτικές προσωπικότητες του α’ μισού του 20ού αιώνα στη χώρα μας, ένας ενάρετος πολιτικός άνδρας με πρωτοποριακές αντιλήψεις και πραγματικά μεταρρυθμιστικό πνεύμα.

Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακολούθως δε (κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα) κοινωνιολογία, φιλοσοφία και οικονομικά σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια (Χαϊδελβέργη, Βερολίνο, Λονδίνο, Παρίσι), δίδοντας έμφαση στα ζητήματα του συνεργατισμού και στις κυρίαρχες συνεταιριστικές αντιλήψεις των αρχών του 20ού αιώνα.

Ο Παπαναστασίου υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της ίδρυσης της Κοινωνιολογικής Εταιρείας, ενώ η πρώτη δημόσια πολιτική παρέμβασή του έλαβε χώρα το 1908, όταν προέβη στη δημοσίευση επιστολής του που έφερε τον τίτλο «Η ελευθερία του λόγου».

Κατά τη διάρκεια της πολιτικής σταδιοδρομίας του, από το 1910 έως το 1936, ο Παπαναστασίου εξελέγη κατ’ επανάληψιν βουλευτής, άσκησε επιτυχώς διάφορα υπουργικά καθήκοντα και ανέλαβε την πρωθυπουργία (1924, 1932).

Στο επίκεντρο της προσοχής και του ενδιαφέροντός του βρίσκονταν πάντα τα κοινωνικά και τα αγροτικά θέματα, καθώς και το ζήτημα της συνεννόησης και συνεργασίας των λαών της Βαλκανικής, με σκοπό τη διατήρηση της ειρήνης και της ασφάλειας στην πολύπαθη αυτή γωνιά της Ευρώπης.

Ο Παπαναστασίου αγωνίστηκε, μεταξύ άλλων, για τη θεμελίωση του δημοκρατικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος στις ψυχές των πολιτών, για την επιστημονική και πνευματική ελευθερία, για την αποκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών και των προσφύγων, για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας, καθώς και για το άνοιγμα της εκπαίδευσης σε όλους τους Έλληνες και σε όλες τις Ελληνίδες.

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου απεβίωσε στην Εκάλη στις 17 Νοεμβρίου 1936.

Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από το Αρχείο της ΕΡΤ (Συλλογή Πέτρου Πουλίδη, περίπου 1924).