Η «ναρκισσιστική κακοποίηση» είναι κυρίαρχη γύρω μας – Αλλά τι είναι;

Η Liz C. ήξερε πάντα ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με τον επί 30 χρόνια γάμο της, αλλά δεν μπορούσε ποτέ να εντοπίσει το πρόβλημα. Μετά τη συνταξιοδότηση του συζύγου της, η απομάκρυνση, η σιωπηλή μεταχείριση και η έλλειψη υποστήριξης που χαρακτήριζαν τη σχέση επιδεινώθηκαν.

Μια μέρα ένας φίλος τη ρώτησε αν είχε ακούσει ποτέ για τον «κρυφό ναρκισσισμό». Οι κρυφοί ναρκισσιστές είναι οξύθυμοι, ιδιαίτερα ευαίσθητοι στην κριτική και τείνουν να αισθάνονται θιγμένοι από τον κόσμο. Συχνά είναι πιο ύπουλοι από τους μεγαλοπρεπείς ναρκισσιστές, οι οποίοι είναι πιο φωνακλάδες και συνήθως εντοπίζονται ευκολότερα.

Η Liz C., 62 ετών, δεν ήταν εξοικειωμένη με την έκφραση. Καθώς έψαχνε στο διαδίκτυο, η έρευνά της για τον ναρκισσισμό την οδήγησε σε έργα της κλινικής ψυχολόγου Ramani Durvasula και του κλινικού ψυχοθεραπευτή Les Carter. Μέσω αυτών ανακάλυψε ένα φαινόμενο γνωστό ως «ναρκισσιστική κακοποίηση».

Η σχέση συνήθως ξεκινά λαμπρά

Η ναρκισσιστική κακοποίηση, έμαθε από την έρευνά της, συνίσταται σε ψυχολογική, συναισθηματική, οικονομική ή σεξουαλική χειραγώγηση που προκαλείται από έναν ναρκισσιστή, μερικές φορές με εξαναγκαστικό έλεγχο -ένα μοτίβο συμπεριφοράς που χρησιμοποιείται για να κυριαρχήσει και να ελέγξει έναν σύντροφο- ή σωματική βία.

Η σχέση συνήθως ξεκινά λαμπρά, με μεγάλες χειρονομίες και «βομβαρδισμό αγάπης», με πλούσια δώρα, στοργή ή προσοχή. Αλλά οι ειδικοί λένε ότι μπορεί γρήγορα να μετατραπεί από ρομαντική και κολακευτική σε επικριτική και ακυρωτική ή να παραμείνει σε ένα ολέθριο καθαρτήριο. Εκείνοι που το δέχονται μπορεί να βιώσουν φόβο, σύγχυση, άγχος, gaslighting, μετατόπιση ευθυνών και χειραγώγηση.

Η ιδέα αυτή είχε βαθιά απήχηση σε εκείνη. «Ήταν σαν να είχε ανοίξει η πόρτα και να μπορούσα να δω καθαρά», είπε. «Άρχισα να έχω μια απάντηση για το γιατί ήμασταν εκεί που ήμασταν».

Εκατομμύρια άνθρωποι έχουν χαρακτηρίσει τον εαυτό τους θύμα ενός ναρκισσιστή, όχι μόνο από τους ερωτικούς τους συντρόφους, αλλά και από μέλη της οικογένειας, φίλους, αφεντικά ή συναδέλφους

Photo: Austrian National Library / Unsplash

Ανανέωση μιας κακής σχέσης

Ο χαρακτηρισμός «ναρκισσιστής» είναι μια ταμπέλα που έχει κερδίσει έδαφος την τελευταία δεκαετία περίπου, μια ετικέτα που έχει εφαρμοστεί γενναιόδωρα σε όλους, από τον ταπεινό καυχησιάρη στο γραφείο μέχρι τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ.

Οι ναρκισσιστές, όπως λένε, στερούνται ενσυναίσθησης. Λένε ψέματα. Λαχταρούν την προσοχή. Νομίζουν ότι είναι υπεράνω του νόμου και χρειάζονται συνεχή εξωτερική επιβεβαίωση. «Ακολουθούν το τρίπτυχο: εκμετάλλευση, δικαίωμα και διαταραχή ενσυναίσθησης», δήλωσε ο κλινικός ψυχολόγος Craig Malkin, συγγραφέας του βιβλίου «Rethinking Narcissism: The Secret to Recognizing and Coping with Narcissists».

«Αυτός είναι ο πυρήνας του παθολογικού ναρκισσισμού».

Μαζί με την αυξημένη προβολή του όρου ήρθε και το ενδιαφέρον για το είδος της ζημίας που μπορούν να προκαλέσουν οι ναρκισσιστές στους γύρω τους. Εκατομμύρια άνθρωποι έχουν χαρακτηρίσει τον εαυτό τους θύμα ενός ναρκισσιστή, όχι μόνο από τους ερωτικούς τους συντρόφους, αλλά και από μέλη της οικογένειας, φίλους, αφεντικά ή συναδέλφους.

Το #Narsissisticabuse έχει περισσότερες από 1,4 εκατομμύρια αναρτήσεις στο Instagram- το φαινόμενο έχει γίνει τόσο ευρέως γνωστό που έχει ακόμη και τη δική του ημέρα, την 1η Ιουνίου, την Παγκόσμια Ημέρα Ενημέρωσης για τη Ναρκισσιστική Κακοποίηση.

Ο τοξικός δεν είναι τίποτα μπροστά στον ναρκισσιστή

Πολλοί από τους 1,7 εκατομμύρια οπαδούς του καναλιού της Doctor Ramani (Durvasula) στο YouTube πιστεύουν ότι το έχουν βιώσει. Το ίδιο ισχύει και για τα περισσότερα από 6,2 εκατομμύρια downloads του podcast της, «Navigating Narcissism».

Είναι σαφές ότι πολλοί άνθρωποι αντιμετωπίζονται άσχημα στις σχέσεις τους. Αλλά όταν το μέρος που ασκεί την κακοποίηση είναι ναρκισσιστής, λέει το επιχείρημα, η κακομεταχείριση περνάει στο επόμενο επίπεδο.

Ενώ μια τοξική σχέση μπορεί να είναι απογοητευτική ή οδυνηρή, «δεν σας αφήνει μπερδεμένους ή να αισθάνεστε ότι χάνετε την πραγματικότητά σας», δήλωσε η Durvasula, συγγραφέας του βιβλίου «It’s Not You: Identifying and Healing from Narcissistic People», ένα μπεστ σέλερ των New York Times. Η σχέση με έναν ναρκισσιστή μπορεί να αποφέρει «υπερδιέγερση, φλυαρία, σύγχυση, αυτοκατηγορίες και αυτοαμφισβήτηση».

Δείτε το σχετικό βίντεο 

Ορισμός του ναρκισσισμού

Όπως τόσα πολλά πράγματα, ο ναρκισσισμός υπάρχει σε ένα φάσμα. Στο ένα άκρο βρίσκεται ο ήπιος ναρκισσισμός, ο οποίος περιλαμβάνει εγωκεντρισμό, συναισθηματική ανωριμότητα και υπερευαισθησία. Ενώ αυτοί οι άνθρωποι μπορεί να είναι δύσκολοι στην αντιμετώπιση, οι κακοήθεις ναρκισσιστές στο άλλο άκρο του φάσματος είναι οι πιο επιζήμιοι.

Πολλοί από αυτούς, είπε η Durvasula, είναι πιθανό να πληρούν τα κριτήρια για ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας ή NPD. Πρόκειται για μια κλινική διάγνωση που περιλαμβάνεται στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, ή DSM, τον οδηγό για τις επίσημα αναγνωρισμένες ψυχικές διαταραχές.

Οι ειδικοί δεν είναι σίγουροι για το πόσο συχνή είναι η NPD. Η διαταραχή υποδιαγιγνώσκεται, εν μέρει επειδή τα συμπτώματα μπορεί να συγχέονται με άλλες διαταραχές της προσωπικότητας και εν μέρει επειδή οι περισσότεροι ναρκισσιστές δεν σπεύδουν σε θεραπεία.

Οι άντρες είναι πιο ναρκισσιστές

Υπάρχουν κάποιες εκτιμήσεις. Σύμφωνα με μια έκθεση του 2022 στο περιοδικό Focus: The Journal of Lifelong Learning in Psychiatry, 1 έως 2 τοις εκατό του γενικού πληθυσμού στις Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί να έχει NPD. Πρόσφατα αδημοσίευτα στοιχεία που συλλέχθηκαν από τη Durvasula και τη στατιστικολόγο Heather Harris διαπίστωσαν ότι το 10 τοις εκατό του πληθυσμού έχει αρκετά ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά για να επηρεάσει τις σχέσεις του.

Μια μελέτη του 2023 στην επιθεώρηση Journal of Personality and Social Psychology με περισσότερους από 270.000 συμμετέχοντες διαπίστωσε επίσης ότι οι άνδρες σημείωσαν υψηλότερες βαθμολογίες για τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά από ό,τι οι γυναίκες.

Αλλά υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για τη ναρκισσιστική κακοποίηση στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία και οι σκεπτικιστές υποστηρίζουν ότι ο όρος δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα δημοφιλές hashtag – η εξήγηση της ημέρας για την κακή συμπεριφορά.

«Κούφια ποπ ψυχολογία»

Η Lisa Aronson Fontes, συγγραφέας του βιβλίου «Αόρατες αλυσίδες: Overcoming Coercive Control in Your Intimate Relationship», αποκαλεί τον όρο  «κούφια ποπ ψυχολογία».

«Σίγουρα, ορισμένοι άνθρωποι ενεργούν πιο καταχρηστικά από άλλους και αυτοί οι άνθρωποι μπορεί να έχουν ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά», είπε. «Αλλά δεν έχει κανένα νόημα να αποκαλούμε τη διαπροσωπική κακοποίηση «ναρκισσιστική κακοποίηση». Γιατί να μην την ονομάζουμε απλώς κακοποίηση; Ή καταναγκαστικό έλεγχο; Ή σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο εργασίας;»

Επιπλέον, πρόσθεσε, το να χαρακτηρίζεις κάτι ως διαταραχή υπονοεί μια ψυχική ασθένεια που δεν μπορεί να ελεγχθεί. Οι θύτες μπορούν να ελέγξουν τη συμπεριφορά τους. «Τις περισσότερες φορές, χτυπούν μόνο τους πιο κοντινούς τους ανθρώπους, ιδιωτικά και με τρόπους όπου δεν θα τους «πιάσουν» οι άλλοι», είπε.

Η Durvasula παραδέχεται ότι οι σχέσεις ακύρωσης υπάρχουν από τότε που οι άνθρωποι ζευγαρώνουν. Αλλά μόνο πρόσφατα η συζήτηση έχει διευρυνθεί με ουσιαστικό τρόπο, υποστηρίζει, επειδή στο παρελθόν δεν είχαμε τη γλώσσα για να συζητήσουμε τη μη σωματική κακοποίηση.

«Έχω δουλέψει με πελάτες που είναι παντρεμένοι 40 και 50 χρόνια», είπε. «Θα αναγνωρίσουν ότι η δυναμική ήταν παρούσα από την αρχή των σχέσεών τους. Απλώς δεν υπήρχε λεξιλόγιο γι’ αυτό, ούτε καν στον τομέα της ψυχικής υγείας».

«Ο ναρκισσιστής μπορεί στην αρχή μιας σχέσης να φαίνεται πολύ στοργικός, ευγενικός, προσεκτικός και αφοσιωμένος»

Photo: Florida Memory / Unsplash

Μεγαλομανία, εγωισμός, ανάγκη για θαυμασμό

Επιμένει ότι το να αποκαλεί κάποιον «ναρκισσιστή» δεν υπονοεί ψυχική διαταραχή, αλλά απλώς μια περιγραφή της προσωπικότητας κάποιου. Και ανεξάρτητα από το πού βρίσκεται ένας ναρκισσιστής στο φάσμα, «τα κοινά συστατικά περιλαμβάνουν μεταβλητή ενσυναίσθηση, δικαίωμα, μεγαλομανία, εγωισμό, ανάγκη για θαυμασμό και επικύρωση, εύθραυστο εγωισμό και αντιδραστικό θυμό σε στιγμές απογοήτευσης, απογοήτευσης ή κριτικής», είπε.

Ο Daniel Shaw, συγγραφέας του βιβλίου «Traumatic Narcissism» και ψυχοθεραπευτής στη Νέα Υόρκη, αναφέρει τέσσερα χαρακτηριστικά της ναρκισσιστικής κακοποίησης: αποπλάνηση, εκφοβισμός, ταπείνωση και υποτίμηση.

«Είναι το άτομο πάντα υπεροπτικό; Αρνείται να αναγνωρίσει οποιοδήποτε ελάττωμα στον εαυτό του; Περιφρονεί τους άλλους; Αν προσπαθήσετε να τους πείτε γιατί είστε αναστατωμένοι μαζί τους, αρνούνται ότι έκαναν κάτι ή σας επιτίθενται αντιστρέφοντας ποιος είναι το θύμα και ποιος ο θύτης;»

Προχωρώντας προς τα εμπρός

Γιατί είναι τόσο δύσκολο να απελευθερωθούμε από έναν ναρκισσιστή; «Ο ναρκισσιστής μπορεί στην αρχή μιας σχέσης να φαίνεται πολύ στοργικός, ευγενικός, προσεκτικός και αφοσιωμένος», δήλωσε η Vickie Howard, λέκτορας και αναπληρώτρια διευθύντρια προγραμμάτων ψυχικής υγείας και ευημερίας στο Hull της Αγγλίας, η οποία έχει γράψει για τη δική της εμπειρία με τη ναρκισσιστική κακοποίηση.

Την παρομοίασε με την έξοδο από μια καταστροφική αίρεση που περιλαμβάνει μηχανισμούς ελέγχου του νου. Επίσης, όπως συμβαίνει με κάθε είδος ενδοοικογενειακής κακοποίησης, η οικονομική, σωματική και ψυχολογική κακοποίηση συχνά συνοδεύουν τη ναρκισσιστική κακοποίηση. Ή εμπλέκονται παιδιά, γεγονός που κάνει την αίσθηση ότι είναι σχεδόν αδύνατο να φύγει κανείς.

«Όταν τα θύματα βίας από συντρόφους πηγαίνουν σε θεραπεία, συχνά ο θεραπευτής τους μπορεί να μην είναι εκπαιδευμένος στο πώς να εργάζεται με το τραύμα και δεν έχει κατανόηση του συστήματος ψυχολογικής κακοποίησης και του gaslighting που συμβαίνει», δήλωσε η κλινική ψυχολόγος Vaile Wright, ανώτερη διευθύντρια για την καινοτομία στην υγειονομική περίθαλψη στην Αμερικανική Ψυχολογική Ένωση. (Ο όρος «gaslight», ο οποίος πήρε το όνομά του από την ομώνυμη ταινία του 1944, αναφέρεται στην ψυχολογική χειραγώγηση που αποσκοπεί στο να κάνει το θύμα να αμφιβάλλει για τις δικές του αντιλήψεις).

Υπάρχει θεραπεία

Η Caroline Strawson, θεραπεύτρια και προπονήτρια με βάση το τραύμα έξω από το Λονδίνο, με 42.000 γυναίκες στην ομάδα της στο Facebook, επιμένει ότι οι πελάτισσές της δεν έχουν καμία επαφή με τον ναρκισσιστή τους, μπλοκάροντάς τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο.

Αν εμπλέκονται παιδιά, συμβουλεύει τους πελάτες της να αποκτήσουν άλλο ένα κινητό τηλέφωνο μόνο για έκτακτες ανάγκες. «Διαφορετικά, αν συνεχίσετε να επικοινωνείτε, θα προσπαθήσει να σας ελέγξει», είπε.

Η Durvasula, η οποία διευθύνει επίσης ένα πρόγραμμα αποκατάστασης, θέλει οι άνθρωποι να επικεντρώνονται στον εαυτό τους και όχι στη συμπεριφορά του θύτη τους. «Θεραπεία σημαίνει τη ριζική αποδοχή του να το βλέπεις, να αναγνωρίζεις τα μοτίβα ως μοτίβα και να καταλαβαίνεις ότι δεν πρόκειται να αλλάξει», είπε. «Σημαίνει επίσης να τερματιστεί ο κύκλος της πεποίθησης ότι υπάρχει κάτι που θα μπορούσες να κάνεις για να το κάνεις καλύτερο».

Πίσω στην αρχική μας ηρωίδα

Με τον καιρό, η Liz C. συνειδητοποίησε ότι ο σύζυγός της δεν επρόκειτο ποτέ να αλλάξει. Για να έχει οποιαδήποτε πιθανότητα μελλοντικής ευτυχίας, έπρεπε να φύγει. Πριν από δύο χρόνια, το έκανε.

«Οι άνθρωποι υποτιμούν το τίμημα που απαιτεί η ναρκισσιστική κακοποίηση και τη ζημιά που προκαλεί», είπε. «Το να την αποκαλείς κακοποίηση ενισχύει τη σημασία της και νομίζω ότι αυτός είναι ένας ακριβής τρόπος για να το δεις».

*Με στοιχεία από washingtonpost.com