Παναγιώτης Κονδύλης: Οι περιπλανήσεις μιας γενιάς

Η πολιτική σκέψη του Παναγιώτη Κονδύλη βρισκόταν σε εξέλιξη σε όλη του τη ζωή. Σε αυτή τη διαδρομή μπορούμε μάλιστα να επισημάνουμε τρεις μείζονες πολιτικές και ιδεολογικές ρήξεις:

Μία πρώτη, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, υπήρξε η ρήξη του με τον μαρξισμό ως σωτηριολογία και την πρακτική του «υπαρκτού σοσιαλισμού».

Η δεύτερη, αμέσως μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, αφορά την οριστική ρήξη του με την πολιτική Αριστερά, η οποία έρχεται ως συνέχεια και σχετικά σύντομα μετά την αρχική πρώτη ρήξη του, καθώς υιοθετεί μια στάση ριζικής αποστασιοποίησης απέναντι στα πολιτικά δρώμενα της εποχής, ακόμα και με τον αντιδικτατορικό αγώνα. Πολιτική/προσωπική αποστασιοποίηση που αλληλοεπιδρά προφανώς και με το ευρύτερο φιλοσοφικό του έργο.

Και η τρίτη είναι η εγκατάλειψη αυτής της στάσης της απομάκρυνσης από τις πολιτικές και ιδεολογικές διαμάχες της εποχής του και η παράλληλη ρήξη με τον ελληνικό εθνομηδενιστικό μαρξισμό – με τον μαρξισμό ως άρνηση της εθνικής ταυτότητας.

Και ενώ είναι δεκάδες ή και εκατοντάδες πλέον οι μελέτες οι αφιερωμένες στο έργο του Κονδύλη, καμία δεν επισημαίνει αυτές τις τόσο προφανείς ωστόσο τομές στην πολιτική και ιδεολογική του διαδρομή. Για πολλούς και διάφορους λόγους.

Κατ’ αρχάς, οι νεότεροι μελετητές και αναγνώστες του έργου του δεν έχουν βιώσει τη διαδικασία που καθόρισε την εξέλιξη της σκέψης του· εξάλλου προέρχονται από περιβάλλοντα εν πολλοίς ασύνδετα ή με μικρή συνάφεια μεταξύ τους: Στη μία περίπτωση, πρόκειται για ακαδημαϊκά περιβάλλοντα και διανοουμένους προσανατολισμένους, προνομιακά ή αποκλειστικά, στη μελέτη της φιλοσοφικής του σκέψης, και στη δεύτερη, πρόκειται για ακαδημαϊκά περιβάλλοντα, πολιτικούς (;) και πολίτες επικεντρωμένους στα ύστερα έργα του, της γεωπολιτικής ανάλυσης και της επισήμανσης των κινδύνων ιστορικής ενδόρρηξης του ελληνικού έθνους.

Συνήθως δε απουσιάζει εντελώς, εκτός από ελάχιστες σχετικές αναφορές, και η τρίτη, ουσιώδης παράμετρος της συγκρότησής του, ιδιαίτερα κατά τα νεανικά του χρόνια: οι ιδεολογικές και πολιτικές του συνάφειες με μια ριζική, εξ αριστερών, κριτική του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και του ίδιου του Μαρξ, που εξαιτίας της ριζικότητάς της οδηγούσε και σε ριζική ρήξη με κάθε μορφή οργανωμένης πολιτικής συμμετοχής, καθώς και οι επαφές του με τον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς, από τα μαθητικά του χρόνια μέχρι το τέλος της ζωής του.

Η πνευματική του διαδρομή, παρότι ιδιαίτερη και μοναδική, εντάσσεται ταυτόχρονα στην πορεία ενός ευρύτερου ιδεολογικού χώρου και της λεγόμενης «γενιάς του ’60», που τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως ταυτίστηκε με μια κυριολεκτική πολιτιστική επανάσταση.

Στη γενιά του ’60 υπήρξε καθοριστική –ίσως για τελευταία φορά στη σύγχρονη Ελλάδα– η συνάφεια ανάμεσα σε τρεις παραμέτρους, την φιλοσοφικο-πολιτισμική, την «πατριωτική-αντιιμπεριαλιστική» και την ιδεολογική αμφισβήτηση. Κατ’ αυτή την περίοδο συγκλίνουν και συναντώνται τα μεγάλα ρεύματα μιας πλανητικής αλλαγής κοινωνικού, ιδεολογικού αν όχι και ανθρωπολογικού υποδείγματος: η μετάβαση σε ένα νέο παγκόσμιο «παράδειγμα», εκείνο του κοινωνικού κράτους και του καταναλωτικού «σοσιαλ-καπιταλισμού»· μια πρωτοφανής πολιτιστική επανάσταση που συνοδεύει ή κάποτε και προηγείται αυτών των αλλαγών· τέλος, μια εποχή καταιγιστικών οικονομικο-κοινωνικών αλλαγών με την παράλληλη κρίση του μετεμφυλιακού καθεστώτος στην Ελλάδα και την έξαρση του αντιιμπεριαλιστικού-πατριωτικού αισθήματος, με αφετηρία την Κύπρο και τον αντι-αμερικανισμό της εποχής.

Ο εικονοκλαστικός και ρηξικέλευθος χαρακτήρας της εποχής θα αποτυπωθεί σε μορφές όπως ο Διονύσης Σαββόπουλος και ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Χρήστος Γιανναράς, ο Στέλιος Ράμφος ή ο Παναγιώτης Κονδύλης και πολλοί άλλοι, ενώ οι νεότεροι θα επηρεαστούν περισσότερο από τις μυλόπετρες της δικτατορίας.

Αν η γενιά του ’30 προσπάθησε να εσωτερικοποιήσει στο ελλαδικό έθνος-κράτος τον τελεσίδικα συρρικνωμένο αλλά παλλόμενο ακόμα οικουμενικό ελληνισμό, η γενιά του ’60 θα επιχειρήσει να υπερβεί τον διχασμό του Εμφυλίου και να εντάξει την Ελλάδα στον σύγχρονο κόσμο, συγκρατώντας ταυτόχρονα την ελληνική ιδιοπροσωπία. Οι Έλληνες δεν επιθυμούν να μαϊμουδίσουν τη Δύση αλλά, καταβροχθίζοντας απ’ αυτήν «πληροφορίες και υλικό», να την προσεγγίσουν με αίσθηση ισοτιμίας. Ήταν οι τελευταίοι που θα το δοκιμάσουν, σε κλίμακα «γενιάς», τουλάχιστον μέχρι σήμερα.

Οι νεότεροι, μετά το 1980, έζησαν σε μια εποχή όπου όχι μόνο το «μεγάλο όραμα» έχει καταρρεύσει, αλλά το νέο πλανητικό υπόδειγμα έχει ήδη εδραιωθεί και οι διαφορετικές κατευθύνσεις του προβληματισμού και των ενδιαφερόντων, φιλοσοφικο-θεωρητικές, καλλιτεχνικές, πολιτικές, οικονομικο-κοινωνικές, εμφανίζονται διαχωρισμένες· δύσκολα λοιπόν μπορούν να συλλάβουν τα χαρακτηριστικά μιας εποχής όπου «τα πάντα» έμοιαζαν ακόμα να αλληλοδιαπλέκονται· γι’ αυτό και μπορούν να εμβαθύνουν μάλλον συστηματικότερα στους καθ’ έκαστα τομείς, χωρίς όμως να διαθέτουν τα «εγκυκλοπαιδικά» χαρακτηριστικά των παλαιότερων εποχών.

Και δεν πρόκειται για χαρακτηριστικά που αφορούν αποκλειστικά τη γενιά του ’60, αλλά και την αμέσως προηγούμενη, εκείνη του 1940, του πολέμου και της Αντίστασης. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, πολιτικός ακτιβιστής, αιρετικός μαρξιστής και μεταμαρξιστής, θεωρητικός της οικονομίας και της φιλοσοφίας, ψυχαναλυτής… Ο Κώστας Παπαϊωάννου, εμβριθής αναλυτής της σοβιετικής πραγματικότητας και του μαρξισμού, φιλόσοφος, συγγραφέας οικονομικών έργων, κριτικός τέχνης… Ο Μίκης Θεοδωράκης, μουσικός, κλασικής και «λαϊκής» μουσικής, αντιστασιακός, πολιτικός… Ο Νίκος Σβορώνος, αντιστασιακός, ιστορικός, πολιτικός ακτιβιστής… Ο Άρης Αλεξάνδρου, ο Νίκος Ψυρούκης κ.λπ. Η γενιά του ’60 υπήρξε απλώς η τελευταία γενιά αυτού του «παλαιού τύπου» του Έλληνα ανθρώπου και η πρώτη όπου, στο μεταίχμιο μιας νέας εποχής, η παλιά ενότητα διαρρηγνύεται. Γι’ αυτό υπήρξε και πιο αντιφατική.

Αυτή η μεγάλη πολιτισμική και ιδεολογική επανάσταση θα ανακοπεί σε μεγάλο βαθμό από τη δικτατορία των συνταγματαρχών, η οποία θα ενεργοποιήσει και πάλι τους έντονους διαφορισμούς Αριστεράς και Δεξιάς, προκαλώντας μια μετατόπιση και κάποτε και μια ανάσχεση των προβληματισμών που είχαν ήδη εγκαινιαστεί στη διάρκεια της δεκαετίας του ’60, και έτσι η αμέσως επόμενη γενιά, εκείνη του ’70-’80, θα επιστρέψει εν πολλοίς στα εμφυλιοπολεμικά πρότυπα. Δηλαδή, στην άκρα μεταβατικότητα της εποχής προστέθηκε και η επίδραση της δικτατορίας, που σκόρπισε τη γενιά του ’60 «στους πέντε ανέμους», καθώς δεν επέτρεψε μια «οργανική» και συνεκτική ολοκλήρωσή της, όπως είχε συμβεί με τις παλαιότερες «γενιές», ιδιαίτερα εκείνη του 1930.

Γι’ αυτούς τους δομικούς και συγκυριακούς λόγους παρατηρούνται και τα μεγάλα άλματα, οι οπισθοδρομήσεις, οι ιδεολογικές ανατροπές. Από τον μαρξισμό και τον αντικληρικαλισμό, στην ορθοδοξία, και από τον εθνοκεντρισμό στον εθνομηδενισμό και τανάπαλιν. Τι πιο χαρακτηριστικό από την ιδεολογική πορεία του Στέλιου Ράμφου, από την ΕΠΟΝ και την Πανσπουδαστική, στον Καστοριάδη, τον Πλάτωνα, την ορθοδοξία και τον ακραίο ελληνοκεντρισμό, μέχρι τον σημερινό, επίσης ακραίο, εθνομηδενισμό; Ή η μάλλον αντίστροφη πορεία του Παναγιώτη Κονδύλη από τη ρήξη με τον μαρξισμό, στη δεκαετία του 1960, στον ριζικό σκεπτικισμό και τον αποδομισμό στα 1970 και στα 1980, στην πατριωτική προτεραιότητα της δεκαετίας του 1990;

*Απόσπασμα από κείμενο του συγγραφέα και εκδότη Γιώργου Καραμπελιά, που τιτλοφορείται «Η διαμόρφωση των πολιτικών ιδεών του Παναγιώτη Κονδύλη» και αποτέλεσε την ανακοίνωσή του σε επιστημονικό συνέδριο που είχε πραγματοποιηθεί το 2018 (Η διαρκής επικαιρότητα της σκέψης του Παναγιώτη Κονδύλη, Αρχαία Ολυμπία, 26-28 Ιανουαρίου 2018) στη μνήμη του διακεκριμένου φιλοσόφου και οξυδερκούς διανοητή.

Ο Γιώργος Καραμπελιάς

Ο Παναγιώτης Κονδύλης γεννήθηκε στην Αρχαία Ολυμπία (στον οικισμό Δρούβα) στις 17 Αυγούστου 1943 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 11 Ιουλίου 1998.

Σπούδασε Κλασική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Φιλοσοφία, Νεότερη Ιστορία και Πολιτικές Επιστήμες στα Πανεπιστήμια Φρανκφούρτης και Χαϊδελβέργης. Στη Χαϊδελβέργη αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας.

Για το έργο του τιμήθηκε με το Μετάλλιο Γκαίτε και το Βραβείο Χούμπολτ.

Ήταν εταίρος του Ιδρύματος Ανωτάτων Σπουδών του Βερολίνου.

Διηύθυνε τη Φιλοσοφική και Πολιτική Βιβλιοθήκη των εκδόσεων «Γνώση» και τη σειρά Ο Νεώτερος Ευρωπαϊκός Πολιτισμός των εκδόσεων «Νεφέλη».