Δημήτρης Μαρωνίτης: Άνδρες και παιδιά

Το δοκίμιο «Ο Μαρξ και η Αρχαία Ελλάδα», που μόλις κυκλοφόρησε, αποτελεί τριπλή ευχάριστη έκπληξη. Εγκαινιάζει τη νέα εκδοτική σειρά «Στιγμή», που παρακολουθεί την τυπογραφική καλαισθησία του πρόωρα χαμένου Λάζαρου Γεωργιάδη (σ.σ. ο Λάζαρος Γεωργιάδης, 1938-1984, ήταν τυπογράφος και εκδότης, ιδρυτής της «Λέσχης του Δίσκου» και των εκδόσεων «Λέσχη»). Συστήνει στο ευρύτερο κοινό έναν συγγραφέα με στέρεη φιλοσοφική παιδεία, τον Παναγιώτη Κονδύλη. Συνάπτει τέλος με τρόπο διδακτικό τον νεοτερικό Μαρξ με την αρχαιοελληνική παράδοση.

[…]

Το δοκίμιο «Ο Μαρξ και η Αρχαία Ελλάδα» (μεταγραφή, με πρόσθετες παραπομπές και σημειώσεις, ομόθεμης ομιλίας που έγινε στην Αθήνα τον Φεβρουάριο του 1984) έχει αξιοπρόσεκτες αρχές, που δεν πρέπει πιστεύω να μείνουν ασχολίαστες.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.4.1984, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Καλά τεκμηριωμένο, δεν βαρύνεται από περιττές πληροφορίες, όπως συχνά συμβαίνει με ανάλογα κείμενα που απορρέουν από συστηματικές σπουδές και επιδεικνύουν ενοχλητικά τη σπουδαγμένη σοφία τους.

Η γλωσσική του εξάλλου διατύπωση είναι ευτυχώς νεοελληνική: σέβεται δηλαδή τη γλώσσα μας και δεν της φορτώνει ξενόγλωσσα δάνεια, που αλλού τη μασκαρεύουν μέχρι γελοιότητας. Ένα μόνο ατόπημα επισημαίνω: η έκφραση «σαν τέτοιος, -α, -ο», αβασάνιστη μετάφραση από τα γερμανικά γνωστής αντωνυμικής αναφοράς, είναι ανελλήνιστη και κακόγουστη.

Η άρθρωση, τέλος, του δοκιμίου μαρτυρεί προσεγμένη μέθοδο και φανερώνει λογική συνέπεια. Προτάσσεται η «ερμηνευτική θέση» (θα προτιμούσα τον φιλολογικό όρο «υπόθεση εργασίας») που προτείνει τριμερές σχήμα για την εξελισσόμενη σχέση του Μαρξ προς την Αρχαία Ελλάδα: στην αρχή ανεπιφύλακτη κατάφαση, στο μέσο κριτική αντιμετώπιση, στα ώριμα χρόνια σχετική συμφιλίωση, στο πλαίσιο πια μιας ορισμένης φιλοσοφίας της ιστορίας. Όσο κι αν η υπόθεση αυτή επαναλαμβάνει τον πασίγνωστο διαλεκτικό τύπο «θέση – άρση – σύνθεση», η εφαρμογή της γίνεται με προσοχή και προφύλαξη, ενώ ο σχηματικός κάπως χαρακτήρας της μετριάζεται από τις δύο χρήσιμες «Παρεκβάσεις» που τη διακόπτουν και τη συμπληρώνουν.

Άλλοι αρμοδιότεροί μου θα κρίνουν ελπίζω αν η ερμηνευτική πρόταση του Παναγιώτη Κονδύλη και η συλλογιστική της διεκπεραίωση είναι στο σύνολό τους ορθές και εύστοχες. Προσωπικά ενδιαφέρομαι περισσότερο για κάποια σημεία της καλής αυτής δοκιμής, που δείχνουν το εύρος και το βάθος της αρχαιογνωσίας (ελληνικής και ρωμαϊκής) του Μαρξ.

Σε όσους λοιπόν η γραμματική γνώση της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας φαίνεται σήμερα άσκοπη και αναχρονιστική σπατάλη χρόνου το δοκίμιο τούτο δίνει αποστομωτική απάντηση. Ο Μαρξ ήξερε λαμπρά Αρχαία Ελληνικά και Λατινικά, διάβαζε επίμονα τους αρχαίους και παρέπεμπε σε έργα τους, μετέφρασε Τάκιτο, Οβίδιο και Αριστοτέλη, τροφοδοτούσε συνεχώς την προμηθεϊκή του σκέψη με τις τραγωδίες του Αισχύλου αλλά και με δεύτερους ή και τρίτους συγγραφείς της όψιμης αρχαιότητας. Και για να συνοψίσω με ένα παράθεμα από το συζητούμενο δοκίμιο: «Η κατοχή του γράμματος παρέμεινε πάντοτε, γι’ αυτόν τον απίστευτα πολυμαθή άνθρωπο, αυτονόητη προϋπόθεση μιας ουσιαστικής και όχι απλώς ρητορικής επαφής με το πνεύμα».

Η άμεση αυτή και γραμματικού τύπου τριβή του Μαρξ με την αρχαιογνωσία τον βοήθησε να συλλάβει, κοντά σε άλλα χαρακτηριστικά του αρχαιοελληνικού κόσμου, και τις μυθολογικές ρίζες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και τέχνης. Τώρα, που ο αρχαιοελληνικός μύθος έχει μελετηθεί συστηματικότερα ως καθοριστικό περιγραφικό και ερμηνευτικό σύστημα του αρχαίου κόσμου, μπορούμε να εκτιμήσουμε καλύτερα τις προδρομικές απόψεις του Μαρξ, που εξελίσσουν και εγκοσμιώνουν σχετικές θέσεις του Βίνκελμαν και του Χέγκελ. Θυμίζω πως ο αρχαιοελληνικός κόσμος, ενώ στην αρχή ταυτίζει σημασιολογικά το μύθο με το λόγο, καθώς αναπτύσσει και μετασχηματίζει τη μυθολογία του, συνειδητοποιεί τη συμπληρωματική αντίθεση μύθου και λόγου, εκλογικεύει προοδευτικά το μύθο αλλά και μυθοποιεί το λόγο, για να μη δημιουργεί ρήξη ανάμεσα στη φιλοσοφία και την επιστήμη αφ’ ενός, στην τέχνη και τη λογοτεχνία αφ’ ετέρου. Και τούτη η διπλή διάσταση της αρχαιοελληνικής μυθολογίας, που προοδεύει από τον Όμηρο ως τον Πλάτωνα, τη διακρίνει από άλλα μυθολογικά συστήματα της Μέσης Ανατολής, της Αιγύπτου αλλά και της προβιομηχανικής Ευρώπης.

Με ποιους όρους ο ώριμος Μαρξ εξηγεί τη βιωσιμότητα της αρχαιοελληνικής τέχνης και λογοτεχνίας στις μέρες του (και στις μέρες μας) φαίνεται καθαρά σ’ ένα μικρό κείμενό του, γραμμένο γύρω στο 1857/8, που ο Παναγιώτης Κονδύλης καλά κάνει και το μεταφράζει ολόκληρο. Όσο κι αν στο κείμενο αυτό υπόκεινται οι σχετικές εγελιανές προδιαγραφές, που θέλουν τον αρχαίο ελληνικό κόσμο έκφραση της παιδικής ή της νεανικής ηλικίας της ανθρωπότητας, ο προσωπικός λόγος του Μαρξ παραμένει ευδιάκριτος και πολύτιμος, και για το περιεχόμενο και για το ύφος του. Πιστεύω πως το κείμενο αυτό σε μετάφραση του Κονδύλη θαυμάσια θα μπορούσε να φιλοξενηθεί στα σχολικά εγχειρίδια, για να διαλύει παρεξηγήσεις και παραμορφώσεις που συχνά πυκνά ακούγονται από οξύθυμους τεχνοκράτες της εποχής μας ή αγοραίους μαρξιστές.

Το σημαντικότερο ίσως στο μαρξικό αυτό κείμενο είναι ότι ο συγγραφέας του επιμένει, με τους σχετικούς ιστορικούς περιορισμούς, στη μερική αντικειμενικότητα της αρχαίας ελληνικής τέχνης και λογοτεχνίας, από όπου και εξαρτά τη βιωσιμότητά της· δεν εφαρμόζει δηλαδή εδώ τη θεωρία του για την ιδεολογία της αστικής τάξης, στην οποία να χρεώνονται εξ ολοκλήρου η αναβίωση της αρχαιοελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και η αξιολογική της εξιδανίκευση. Τι συνεπάγεται η μαρξική αυτή εκτίμηση του αρχαιοελληνικού κόσμου διατυπώνεται με σαφήνεια στο τέλος του δοκιμίου του Παναγιώτη Κονδύλη.

Μεταγράφω λοιπόν εδώ το συμπέρασμά του, το οποίο και προσυπογράφω με τις αναγκαίες επιφυλάξεις: «Η μνήμη και η αγάπη της αρχαιότητας, σ’ ό,τι βιώσιμο έχει, διατηρείται και εξασφαλίζεται […], η αρχαιολατρία και οι διάφοροι κλασικισμοί ή ελληνοκεντρισμοί θεωρούνται παλιμπαιδισμοί. Τούτο βέβαια σημαίνει ότι, για να δει κανείς τους αρχαίους ως παιδιά, πρέπει ο ίδιος να είναι άνδρας. Αντίθετα, λαοί που βλέπουν τους αρχαίους σαν ανυπέρβλητους άνδρες, έχουν μείνει οι ίδιοι παιδιά. Αυτό άλλωστε το έχει δείξει γλαφυρότατα η ιστορία του νεότερου ελληνισμού».

*Επιφυλλίδα του Δημήτρη Μαρωνίτη, που έφερε τον τίτλο «Ο Μαρξ και η Αρχαία Ελλάδα» και είχε δημοσιευτεί στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει στις 29 Απριλίου 1984.

Ο θεσσαλονικιός Δημήτρης Μαρωνίτης, διαπρεπής φιλόλογος, μεταφραστής, κριτικός και διανοούμενος, γεννήθηκε στις 22 Απριλίου 1929 και απεβίωσε στις 12 Ιουλίου 2016.

Χαρισματικός δάσκαλος και δεινός ερμηνευτής τόσο της αρχαίας όσο και της νέας ελληνικής γραμματείας, ο Μαρωνίτης σφράγισε με το έργο του την εποχή του. Ως εμβριθής μελετητής της ελληνικής γλώσσας και στοχαστής, ως συστηματικός μεταφραστής αρχαίων ελληνικών κειμένων, ως κριτικός έργων νεοελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και ως ακάματος αρθρογράφος, ο Μαρωνίτης κατάφερε να βρεθεί στην κορυφή των ελληνικών γραμμάτων.

Οι παρεμβάσεις του σε θέματα της γλώσσας, της λογοτεχνίας αλλά και του ελληνικού δημόσιου βίου υπήρξαν πάντα καίριες και κατά κανόνα αιχμηρές.

Ο Δημήτρης Μαρωνίτης, ευρέως γνωστός ως Δ. Ν. Μαρωνίτης, μετέφρασε τα ομηρικά έπη και έγραψε βιβλία, μονογραφίες και άρθρα για τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Ηρόδοτο, τον Σοφοκλή κ.ά.

Παράλληλα δημοσίευσε μελετήματα και κριτικά κείμενα για μείζονες νεοέλληνες λογοτέχνες (Σολωμό, Καβάφη, Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσο, Σαχτούρη, Σινόπουλο, Εγγονόπουλο, Πατρίκιο, Αναγνωστάκη, Αλεξάνδρου, Χειμωνά κ.ά.).

Ο πολυγραφότατος Μαρωνίτης, εκλεκτός συνεργάτης της εφημερίδας «Το Βήμα» επί σαράντα πέντε ολόκληρα έτη (1971-2016), τιμήθηκε το 1981 με το Α’ Κρατικό Βραβείο Κριτικής – Δοκιμίου για το έργο του «Όροι του λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη» και το 2003 με τον Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος για την προσφορά του στα ελληνικά γράμματα και στον πολιτισμό.