H Ακροδεξιά στο προσκήνιο και οι πολλαπλές παραλλαγές τραμπισμού

Το γεγονός ότι αποτράπηκε το ενδεχόμενο ο ακροδεξιός Εθνικός Συναγερμός της Μαρίν Λεπέν και του Ζορντάν Μπαρντελά να κατακτήσει την πλειοψηφία στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση, δεν αναιρεί ούτε την εκλογική άνοδο που είχε, που διατηρεί ενεργό το ενδεχόμενο να κερδίσει τις προεδρικές εκλογές του 2027, ούτε την πραγματικότητα μιας εντυπωσιακής κατάκτησης πολιτικού χώρου από την Ακροδεξιά σε μια χώρα της ομάδας των  G7. Ιδίως όταν στη μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη και τη συγκριτικά ισχυρότερη υπερδύναμη, τις ΗΠΑ είναι πιθανό να επιστρέψει στον Λευκό Οίκο ο Ντόναλντ Τραμπ, δείχνοντας ότι σήμερα οι παραλλαγές της ακροδεξιάς αποτελούν παγκοσμίως ανερχόμενη δύναμη.

Ο Μιγκέλ Ουρμπάν

Τραμπισμοί

Όλα αυτά καθιστούν ιδιαίτερα επίκαιρο το βιβλίο Trumpismos. Neoliberales y autoritarios. Radiografia de la derecha radical (Τραμπισμοί. Νεοφιλελεύθεροι και αυταρχικοί. Ακτινογραφία της άκρας δεξιάς), του Μιγκέλ Ουρμπάν, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Verso Libros. Ευρωβουλευτής της Αριστεράς στην περίοδο 2014-2024, ο Ουρμπάν αποπειράται να συζητήσει τις παραλλαγές των ρευμάτων που μπορούμε να εντάξουμε στην άκρα δεξιά σε όλες τις διαφορετικές μορφές και τις εκφράσεις της.

Ο Ουρμπάν δεν αποδέχεται την εύκολη κατάταξη όλων των φαινομένων της άκρας δεξιάς στη γενικευτική κατηγορία του λαϊκισμού και δεν εντάσσει το σύνολο αυτών των ρευμάτων στην κατηγορία του φασισμού. Προκρίνει να μιλήσει για αντιδραστικούς αυταρχισμούς, θεωρώντας ότι αυτό αναδεικνύει τα κοινά στοιχεία όλων αυτών των ρευμάτων.

Θεωρεί έτσι ότι οι παραλλαγές της άκρας δεξιάς έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Εμφανίζονται ως δυνάμεις αντιπολίτευσης ή ακόμη και διαμαρτυρίας, συχνά με ρητορική «κατά του κατεστημένου. Επιμένουν σε μια ισχυρή έννοια εθνικής ταυτότητας ενάντια στον πολυπολιτισμικότητα που τη συνδυάζουν με έντονα ξενοφοβική και εθνικιστική ρητορική. Αυτό συμπληρώνεται με τοποθετήσεις αντιφεμινιστικές και ισλαμοφοβικές, και με έντονο χαρακτήρα θρησκευτικού φονταμενταλισμού. Υποστηρίζουν ένα ισχυρό και αυταρχικό κράτος που το συνδυάζουν με μια ρητορική τιμωρητική και κατασταλτική ως απάντηση στο αίσθημα «ανασφάλειας». Παρότι υποστηρίζουν ακραίες νεοφιλελεύθερες πολιτικές την ίδια στιγμή υιοθετούν αντιδημοκρατικές και αντιφιλελεύθερες τοποθετήσεις. Και βέβαια πολύ συχνά απηχούν τοποθετήσεις «άρνησης» (από τους αρνητές της κλιματικής αλλαγής έως τους αρνητές της πανδημίας) και μια έντονη συνωμοσιολογική τοποθέτηση.

Το μεγάλο προτέρημα του βιβλίου του Ουρμπάν δεν είναι μόνο ότι προσφέρει ένα πανόραμα των παραλλαγών της Άκρας Δεξιάς από τη Λατινική Αμερική έως την Ινδία, αλλά και ότι καταδεικνύει πώς οι πολιτικές της «ακουμπούν» σε πλευρές των κυρίαρχων «συστημικών» στρατηγικών. Αυτό πρώτα από όλα προκύπτει από το πώς το μεγαλύτερο μέρος αυτών των ρευμάτων ως προς την οικονομική πολιτική είναι νεοφιλελεύθερα, υποστηρίζοντας τις ελεύθερες αγορές, τις ιδιωτικοποιήσεις και τη μείωση της φορολογίας και του αναδιανεμητικού ρόλου του κράτους. Καθόλου τυχαία είτε μιλάμε για τον Τραμπ, είτε για τον Μιλέι στην Αργεντινή, είτε για κόμματα όπως το Vox στην Ισπανία, τα ρεύματα αυτά έχουν συχνά υποστήριξη από μεγάλες επιχειρήσεις. Παράλληλα,  ιδίως στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η υιοθέτηση αντιμεταναστευτικών και αντιπροσφυγικών πολιτικών ως επίσημη στρατηγική αντί να περιορίσει την απήχηση της άκρας δεξιάς, είχε περισσότερο το αποτέλεσμα να «κανονικοποιήσει» την πολιτική της παρουσία.

Παράλληλα, ο Ουρμπάν δείχνει πώς μια βαθύτερη κρίση της πολιτικής στην εποχή της κυριαρχίας (και ταυτόχρονα κρίσης) του νεοφιλελευθερισμού, που γεννά μια συνολικότερη δυσπιστία απέναντι στα κόμματα, την πολιτική τάξη, και τον τρόπο που λειτουργούν τα κέντρα λήψης αποφάσεων σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο, την ώρα που εντείνεται η ανισότητα, η ανασφάλεια και η επισφάλεια, επιτρέπει στην άκρα δεξιά να εμφανίζεται ως δύναμη «αντισυστημική», ως οι «αουτσάιντερ» της πολιτικής σκηνής. Έτσι όχι μόνο διεκδικεί την ψήφο διαμαρτυρίας αλλά μπορεί να παρουσιάσει την αντιδημοκρατική και αυταρχική λογική της για το κράτος ως ανάκτηση του «ελέγχου» και της «κυριαρχίας», παρότι οι πολιτικές της εκπροσωπούν περισσότερο τα «μεγάλα συμφέροντα» αντί για τους «απλούς ανθρώπους» που τόσο πολύ επικαλείται στη ρητορική της.

Σε αυτό το σημείο είναι που παίζει ρόλο η «ταυτοτική» έμφαση της άκρας δεξιάς σε όλες τις παραλλαγές της: από την διαρκή στιγματοποίηση και δαιμονόποίηση του «άλλου», είτε είναι ο πρόσφυγας και ο μετανάστης είτε ο «εγκληματίας» σε χώρες όπως π.χ. η Βραζιλία της διακυβέρνησης Μπολσονάρο, στην επανεμφάνιση ισχυρών θρησκευτικών ταυτοτήτων που είναι συμβατές με τον αυταρχικό νεοφιλελευθερισμό όπως οι ευαγγελικές και πεντηκοστιανές εκκλησίες στη Λατινική Αμερική, και φυσικά στη διαρκή επίκληση των «παραδοσιακών» έμφυλων ταυτοτήτων, μιας φαντασιακής αρρενωπότητας και αντίστοιχα θηλυκότητας, με την «υπεράσπιση της οικογένειας» να εργαλειοποιείται ενάντια στα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα. Είναι σε αυτό το επίπεδο που μια συνωμοσιολογική σύλληψη έρχεται να προσφέρει την απαραίτητη αίσθηση «συνοχής», ιδίως όταν διευκολύνεται από τον τρόπο που λειτουργούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σε ένα τοπίο θρυμματισμού των μορφών ενότητας και αλληλεγγύης των υποτελών τάξεων

Προσφέροντας αυτή τη συνολική επισκόπηση της επέλασης της Άκρας Δεξιάς σε πλανητική κλίμακα, το βιβλίο του Ουρμπάν επιτρέπει, ταυτόχρονα, να στοχαστούμε όλα αυτά που οδήγησαν σε αυτήν: τον αυξανόμενο κυνισμό μερίδας των οικονομικών ελίτ, την αδυναμία μιας πολιτικής που αναγόρευσε τις αγορές σε μηχανισμό υπαγόρευσης πολιτικών να εμπνεύσει τις κοινωνίας, την εντεινόμενη κοινωνική δυσαρέσκεια, αλλά και τον τρόπο που μεγάλο μέρος της εργαζόμενης πλειοψηφίας έχει μείνει ουσιαστικά πολιτικά ακάλυπτο από τον τρόπο που κεντροδεξιά και κεντροαριστερά ή ακόμη και αριστερά κόμματα συνέκλιναν στην ίδια λογική του νεοφιλελεύθερου μονόδρομου.

Υπάρχει απάντηση;

Όπως υπογραμμίζει ο Χάιμε Παστόρ στο επίμετρο του βιβλίου η βασική προϋπόθεση για έναν νέο πολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό συνασπισμό ικανό να απαντήσει στον αντιδραστικό αυταρχισμό και τον νεοφιλελευθερισμό είναι πάνω από όλα η διαμόρφωση κοινών αιτημάτων και στόχων που να συνδυάζουν την οικονομική διάσταση, αυτή των δικαιωμάτων με την οικολογική προοπτική. Ουσιαστικά, η αυθεντική κοινωνική ενότητα ενάντια στη φαντασιακή προσκόλληση.