Χέρμπερτ φον Κάραγιαν: Ποιος ήταν ο εμβληματικός μαέστρος

Τριάντα πέντε χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από την ημέρα θανάτου ενός από τους σπουδαιότερους διευθυντές ορχήστρας του 20ου αιώνα, του αυστριακού με ελληνικές ρίζες Χέρμπερτ Φον Κάραγιαν.

Ο Κάραγιαν πέθανε αιφνίδια στις 16 Ιουλίου 1989, σε ηλικία 81 ετών. Λίγες ημέρες μετά τον θάνατό του, η Χαρά Κιοσέ και «ΤΟ ΒΗΜΑ» δίνουν ένα πλήρες πορτρέτου του σπουδαίου μαέστρου.

« “Είναι ο καλύτερος αρχιμουσικός της νέας γενιάς”, είπε ο Χίτλερ στους καλεσμένους τους όταν έπεσε η αυλαία της πρώτης πράξης και εσίγησαν κάπως τα χειροκροτήματα. “Και θα χαρείτε να μάθετε ότι είναι και ολίγον Έλλην”.

»Εκείνο το βράδυ του 1938, η Κρατική Όπερα του Βερολίνου είχε ανεβάσει τους “Αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης” προς τιμήν του πριγκιπικού ζεύγους της Ελλάδος: του Παύλου και της Φρειδερίκης.

(…)

»Στο πόντιουμ στεκόταν ένας μικροκαμωμένος άνδρας, μόλις τριάντα ετών. Ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν μπορεί να μην ήταν ακόμη τότε ο αναγνωρισμένος αρχιμουσικός των μεταπολεμικών χρόνων, ήταν όμως ένας πολλά υποσχόμενος νέος μαέστρος.

»Ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν γεννήθηκε στις 5 Απριλίου του 1908 στο Σάλτσμπουργκ και πέθανε στις 16 Ιουλίου του 1989 κοντά στο Σάλτσμπουργκ.

Εργασία ως το τέλος

»Ο θάνατος τον βρήκε ξαφνικά την περασμένη Κυριακή στο σπίτι του στο Ανίφ, που βρίσκεται στα περίχωρα της γενέτειράς του. Η προηγούμενη εβδομάδα, η τελευταία της ζωής του, ήταν μια εβδομάδα επίμονης εργασίας.

»Έκανε με τη Φιλαρμονική της Βιέννης δοκιμές στο Ballo in Maschera του Verdi και είχε επιβάλει στους συνεργάτες του ένα καθημερινό άκαμπτο ωράριο πρόβας της όπερας που προοριζόταν για το Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ, που αρχίζει αυτές τις ημέρες.

“Ήταν φοβερά ξαφνικό. Ήταν αναπάντεχο”, είπε o Hans Landesmann, του Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ, για τον θάνατο του μαέστρου, “Ποτέ δεν τον είδαμε τόσο καλά όσο την περασμένη εβδομάδα”.

Περιπέτειες υγείας

»Όμως τα τελευταία χρόνια, ιδίως μετά από ένα έμφραγμα και δύο οδυνηρές κι επικίνδυνες εγχειρήσεις στη σπονδυλική στήλη, η υγεία του αρχιμουσικού είχε καμφθεί. Η όραση και η κινητικότητά του είχαν αρχίσει να μειώνονται αισθητά και υπέφερε από αδιάπτωτους φρικτούς πόνους στην πλάτη, που τον είχαν αναγκάσει να δεχθεί να υποβαστάζεται για να ανεβαίνει στο πόντιουμ.

»Όμως όλα ξεχνιόνταν μόλις ο Κάραγιαν, με κλειστά μάτια και ολύμπια κίνηση των χεριών, ξαναζωντάνευε τα μεγάλα έργα του κλασικού και ρομαντικού ρεπερτορίου.

Διαξιφισμοί

»Τον περασμένο Απρίλιο, ο Κάραγιαν ανακοίνωσε ξαφνικά την παραίτησή του από τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου, με την οποία συνεργαζόταν επί 34 χρόνια ως διευθυντής και “δια βίου μαέστρος”.

»Είχε προβάλει τότε λόγους υγείας αλλά όλοι ήξεραν πως η παραίτηση ήταν το αποκορύφωμα μιας τρικυμιώδους και συχνά οδυνηρής συνεργασίας. ‘Ηταν γνωστή η φιλονικία του με τη Γερουσία του Δυτικού Βερολίνου, στην οποία ανήκει η Ορχήστρα, για τον περιορισμό του αριθμού των συναυλιών που διηύθυνε. Και κατά συνέπεια και των εσόδων της πόλης του Βερολίνου.

»Γενικότερα, υπήρχε πάντα μεγάλη ηλεκτρική φόρτιση στις σχέσεις του μαέστρου με τους συνεργάτες του. Ακόμη και με τη διεύθυνση του Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ, που είχε εκείνος ιδρύσει και χάρη σ’ εκείνου τη λάμψη και ιδιοφυΐα είχε επιτύχει, οι σχέσεις δεν ήταν πάντα ήρεμες.

Μανία για τελειότητα

»Η μανία του μαέστρου για την τελειότητα και για τη θρησκευτική εφαρμογή των εντολών του ήταν αιτία προστριβών. Μόλις τον περασμένο Αύγουστο ο Κάραγιαν παραιτήθηκε από το Συμβούλιο (και πάλι “λόγω ασθένειας”) διατηρώντας όμως το βέτο του και για την παραμικρότερη παραγωγή του Φεστιβάλ.

Αναδημιουργός

»Ο ίδιος ήταν ένας προικισμένος μουσικός και “παιδί θαύμα”. Σαν πιανίστας, από ηλικίας 10 ετών, ήταν γνωστός στο Σάλτσμπουργκ, ερμηνεύοντας ιδίως έργα του Μότσαρτ.

»Αντίθετα με πολλούς άλλους μεγάλους μαέστρους, ο Κάραγιαν δεν υπήρξε ο ίδιος συνθέτης. Ηταν ερμηνευτής ή μάλλον αναδημιουργός. Και με την πειθαρχία που διαθέτουν μόνον οι μεγαλοφυΐες, ο Κάραγιαν επέβαλλε σκληρούς όρους δουλειάς στους συνεργάτες του και ακόμη σκληρότερους στον εαυτό του, σε ένα αδιάκοπο κυνήγι της τελειότητας.

Οι σχέσεις του με τους Ναζί

»Ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν άρχισε να διευθύνει ορχήστρες αφού εγκατέλειψε τις πανεπιστημιακές σπουδές του αρχιτεκτονικής σε ηλικία μόλις 21 ετών. Η αντιζηλία του με τον Φουρτβαίγκλερ – το ίνδαλμα της προπολεμικής Γερμανίας – τους έφερε και τους δύο σε μια συνεργασία, σιωπηρή έστω, με το ναζιστικό καθεστώς.

»Όπως και ο Φουρβαίγκλερ, στα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο, ο Χέρμπερτ Φον Κάραγιαν έβρισκε τις πόρτες στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ερμητικά κλειστές γι’ αυτόν. Ώσπου ο Βάλτερ Λέγκε, το 1946-7, έσπασε τον πάγο και του έδωσε την ευκαιρία για τις πρώτες ηχογραφήσεις του.

Επαγγελματική αποθέωση

»Μετά όμως από το 1955, όταν αντικατέστησε πια τον Φουρτβαίκλερ και ανακηρύχθηκε κι αυτός διά βίου μαέστρος της Φιλαρμονικής του Βερολίνου, άρχισε η εκπληκτική του σταδιοδρομία, που έφθασε στα όρια της επαγγελματικής αποθέωσης.

»Γιατί λίγοι αρχιμουσικοί είχαν την τύχη ταυτόχρονα, να ανεβάζουν παραγωγές στη Σκάλα του Μιλάνου, να διευθύνουν την Κρατική Όπερα της Βιέννης, τη Φιλαρμονική του Βερολίνου, τη Φιλαρμόνια στο Λονδίνο (που δημιουργήθηκε ειδικά για εκείνον) και να διοικούν ακόμα και το Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ.

»Στη διεθνή αυτή αναγνώριση του μουσικού έχει συμβάλει και ο μεγάλος αριθμός των δίσκων του που έχουν κυκλοφορήσει στην υφήλιο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η αξία του ήταν “εμπορική”, όπως άλλοτε συνέβαινε με τον Στοκόφσκυ.

»Ο Κάραγιαν ήταν ένα από τα πιο πολύπλευρα πνεύματα της εποχής μας και από πολύ νωρίς κατάλαβε την αξία των LP δίσκων, της νέας τεχνολογίας καθώς και της κινηματογράφισης.

»Υπολογίζεται ότι έχουν κυκλοφορήσει κάπου 900 τίτλοι, και πρέπει να έχουν πουληθεί πάνω από 15 εκατομμύρια δίσκοι του.

Η σχέση του με το χρήμα

»Αγαπούσε το χρήμα; Ασφαλώς ο Κάραγιαν δεν ήταν από τους δημιουργούς που πουλούσε την τέχνη του φθηνά. Αγαπούσε όμως τη ζωή και τη μουσική με το ίδιο πάθος με το οποίο οδηγούσε το ιδιωτικό του τζετ, κυβερνούσε το κότερό του ή έτρεχε με τα σκι του στις βουνοπλαγιές της πατρίδας του.

»Του άρεσαν τα γρήγορα αυτοκίνητα, οι λαμπερές γυναίκες και η τεχνολογία της εποχής μας, και προτιμούσε να περνάει τον καιρό του με τεχνοκράτες και κοσμικούς παρά με μουσικούς. Σε ηλικία 75 ετών πήρε δίπλωμα για να πιλοτάρει ελικόπτερο.

Ήταν Έλληνας;

»Η ελληνική καταγωγή του Κάραγιαν ερευνήθηκε από τα χρόνια του μεσοπολέμου, όταν για πρώτη φορά άρχισε να ακούγεται το όνομά του. Και από πολύ ενωρίς έγραψε στο “Bήμα” για τον Κάραγιαν ο Μιχάλης Κυριακίδης, ένας από τους ελάχιστους έλληνες δημοσιογράφους που παρακολούθησαν από πολύ νωρίς τον μαέστρο στο κάθε του βήμα.

»Η οικογένεια των φον Κάραγιαν κατάγεται από την Κοζάνη και στα μέσα του 1700 ο πρώτος Καραγιάννης μετανάστευσε στη Βιέννη και προσελήφθη στην υπηρεσία ενός εύπορου ομογενούς, ο οποίος τον σπούδασε και του ανέθεσε την πώληση νημάτων που έφερναν εκείνη την εποχή από την Ανατολή.

(…)

»Βρίσκοντας την κατάλληλη κοινωνική υποδομή, το ελληνικό κύτταρο αναπτύχθηκε και η ράτσα των μεταναστών από την Κοζάνη έδωσε μέσα σε διακόσια χρόνια έναν από τους μεγαλύτερους αρχιμουσικούς της ανθρωπότητας και ένα διευθυντή ορχήστρας που ενώ έβγαινε από τη γερμανική παράδοση διέθετε τον πληθωρισμό του Μεσογειακού, που του επέτρεπε να διευθύνει ιταλική όπερα».