Ισπανικός Εμφύλιος: Χωρίς ανακωχή και συμβιβασμό

Οι επαναστάσεις αντιγράφουν συνήθως η μια την άλλη. Σφάζοντες και σφαζόμενοι έρχονται στη σκηνή της ιστορίας με τον ίδιο τρόπο. Είνε όμως αδύνατο στην τραγωδία της Ισπανίας να μην αναγνωρίσωμεν ένα ισπανικό χαρακτήρα. Ο λαός αυτός ρίχτηκε στον εμφύλιο πόλεμο με τα φυλετικά του γνωρίσματα, τον ηρωισμό και το φανατισμό μαζί, την αφοβία και την αγριότητα, έτσι ώστε ζωντανεύουν και παίζουν στο δράμα οι ψυχολογικές παρατηρήσεις περί των Ισπανών που εδώ και λίγες ημέρες θα περνούσαν για ψυχρά κατασκευάσματα του σπουδαστηρίου.

Το εκρηκτικό ήταν πάντα χαρακτηριστικό της ψυχολογίας του Ισπανού. Από τη στωική ηρεμία, από ένα μακροχρόνιο «ανέχου και απέχου» —ο Ισπανός Γκανιβέ (σ.σ. συγγραφέας και διπλωμάτης, 1865-1898) τον χαρακτηρίζει στωικόν, άλλοι Ισπανοί τού βρίσκουν μακροχρόνια νωθρότητα—, από τη σιωπή και την εγκαρτέρηση τινάζεται έξαφνα η λάβα του πολέμου και του ολέθρου. Τέτοιο εκρηκτικό φαινόμενο ήταν η ένδοξη και φοβερή εξέγερσίς του κατά της εισβολής του Ναπολέοντος. Η αντίστασις εκείνη για τον ηρωισμό της και την αγριότητά της ήταν κάτι ξεχωριστό, ήταν ισπανική. Ο Ναπολέων είχε την ειλικρίνεια να ομολογήση πως η εισβολή του στην Ισπανία ήταν το μεγαλείτερό του λάθος. Εξόριστος στην Αγία Ελένη έγραψε πως, όσον αφορά το χαρακτήρα των Ισπανών, που τους πήρε για «λαό καλογήρων και παπάδων», είχε γελαστή. Ο κατακτητής, αλήθεια, πρέπει να ξέρη με ποιο εθνικό χαρακτήρα έχει να πολεμήση. Από την πολύτιμη αυτή ομολογία μπορούμε να πούμε πως αρχίζει η έρευνα της ψυχολογίας των λαών.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 2.8.1936, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ήταν πεπρωμένο σήμερα τα ίδια γνωρίσματα της ισπανικής ψυχής που παρουσίασεν η εθνική άμυνα του 1808 να τα αναγνωρίσωμε σ’ ένα φρικαλέο εμφύλιο πόλεμο του ίδιου λαού. Έξω από τη μια ή την άλλη πολιτική, δε μπορούμε παρά να σταθούμε σιωπηλοί μπροστά στις αποφασισμένες φάλαγγες που ξεκινούν να εξοντώσουν η μια την άλλη, εφ’ όσον δεν έχουν χάση στον κόσμο τούτο την αξία τους η ανδρεία κι’ η θυσία.

Ο Ισπανός είνε άνθρωπος των ακροτάτων άκρων. Το γενικό ψυχολογικό φαινόμενο που έχει παρατηρηθή σ’ αυτόν είνε πως του λείπουν οι ψυχολογικές διαβαθμίσεις. Η ψυχολογία του αποτελείται μόνο από απότομες αντιθέσεις. Εκεί οφείλεται το φαινόμενο πως οι αποφάσεις του είνε απότομες, κοφτερές, είνε εκρήξεις. Αν χρειάζεται μια εικόνα για τα απλά του συναισθήματα και τις κοφτερές του αποφάσεις, το σωστό είναι να την πάρωμε από το έδαφος που γέννησε τον Ισπανό, ιδίως τον Καστιλλιάνο, από το γυμνό τοπείο της Καστίλλιας όπου το δέντρο είνε σπάνιο και όπου μόνο πέτρες κοφτερές, βράχοι ακόνια, βράχοι μαχαίρια και πριόνια, σχηματίζουν μια απέραντη μελαψή, βλοσυρή έκταση — ως που ανεβαίνοντας στη βουνοσειρά της Γκουανταράμα, σαράντα χιλιόμετρα έξω από τη Μαδρίτη, βυθιζόμαστε απότομα σε βαθύτατο δάσος από αιωνόβια έλατα.

Η τέχνη του δεν ανταποκρίνεται λιγώτερο στις ψυχολογικές του ακρότητες και τις αντιθέσεις. Ξέρομε το χαρακτήρα της ζωγραφικής του. Οι τόνοι και ο φωτισμός του πίνακος είνε, θάλεγε κανείς, οι δυο αντίπαλες παρατάξεις σαν τα συναισθήματα του Ισπανού. Η ζωγραφική του απορρίπτει, όσο της είνε δυνατόν, τους συγκερασμούς και τις μεσότητες. Οι σκιοφωτισμοί του Θουρμπάραν είνε σύγκρουσις. Οι τόνοι του Γκρέκο είνε μάχη, έπος. Η ζωγραφική του Βελάσκεζ απόφασις ακαριαία εκτελεσμένη. Δεν ξέρει κανένας πώς έγινε. Είνε γεγονός. Είνε η ίδια η ζωή. Οι πίνακες του Ερρέρα καταιγίς, που σε χτυπά και δεν έχεις τον καιρό να σκεφθής πώς και πότε ήρθε. Τα γυμνά του Ριμπέρα προβάλλουν έξαφνα, αποφασιστικά, χωρίς κανένα συμβιβασμό με το βάθος. Τα τίναξε το σκοτάδι στην επιφάνεια.

Η γλυπτική; Δεν θα ισχυρισθή κανένας πως τα χρωματιστά γλυπτά των ναών της Ισπανίας βγήκαν από ψυχολογικές αναλύσεις, από σκιόφωτα, από κάποια συνομιλία των αισθήσεων και του λογικού. Είνε λάβες του καθολικισμού. Πήδησαν από αιφνίδιες φωτιές, είνε ψυχικά γεγονότα, ορμητικά, ανέβασμα όλου του ψυχικού σ’ ένα σπασμό πάθους, είνε κραυγές.

Η τέχνη των Ισπανών δεν είνε μόνο έργο του ισπανικού ρεαλισμού, είνε έργο του εκρηκτισμού των Ισπανών, της απότομης ορμής με την οποίαν μπαίνουν σε μια σφαίρα της πνευματικής ή της φυσικής ενέργειας πηδώντας από μια άλλη αντίθετη, και είνε ακόμα έργο του ηρωισμού των. Είνε στην αισθητική σφαίρα η Νουμαντία και η Σαραγόσα. Στο αριστούργημα το αντιπροσωπευτικό της Ισπανίας, στο «Δον Κιχώτη», παρακολουθούμε από την αρχή ως το τέλος την αδιάκοπη μονομαχία μεταξύ του Ιδανικού και του Πραγματικού. Δεν υπάρχει ανακωχή και συμβιβασμός. Συμβαδίζουν, αλλά μόνο παράλληλα. Ταξειδεύουν μαζί, μόνο για να χτυπηθούν. Οι ακρότητες, οι τόλμες του φανταστικού, οι κορυφές της ουτοπίας, όπου παρασύρει ο συγγραφέας το Δον Κιχώτη, είτε τόσο ακρότερες, τόσο φανταστικώτερες, όσο μεγαλείτερη είνε η ανάγκη που αισθάνεται ο Ισπανός αυτός να ρίξη από ψηλά το Ιδανικό και να το τσακίση στο ξερό έδαφος, στις καστιλλιανές κοτρώνες του Πραγματικού.

Η επική αυτή μάχη μεταξύ του ιδεαλισμού και του ρεαλισμού της ισπανικής ψυχής θα μπορούσε να σταματήση με λιγώτερες καταστροφές, λιγώτερες διαψεύσεις, με κάποιο συμβιβασμό των δυο αντιπάλων. Ποιος άνθρωπος μπορεί να ζήση χωρίς να καταφέρη μια ανακωχή, μια συνεννόηση μεταξύ του Δον Κιχώτη και του Σάντσο Πάνχα, που αποτελούν την ύπαρξή του; Τι άλλο μπορεί να γίνη από την τραγική αυτή σοφία; Στο αριστούργημα όμως του Θερβάντες ούτε ο ακάματος ιππότης πέρνει την απόφαση να αισθανθή τους χτύπους της ράχης του από τα ύψη της ουτοπίας απάνω στις πέτρες της αλήθειας, ούτε ο ακόλουθός του πέρνει την απόφαση να παρανοήση την πραγματικότητα, να παραιτήση τον κοινό νου που εκπροσωπεί, να ξεχάση το γάιδαρό του και να κυνηγήση το άπιαστο όνειρο και το άγραφο δίκαιο του αφεντικού του. Όλη αυτή την εκστρατεία την φέρνουν στο τέλος οι δυο ήρωες κρατώντας καθένας την ακραία θέση του. Συνεργάζονται και αγαπιούνται έτσι αντίπαλοι. Είνε αλήθεια πως η λύσις του αθάνατου έργου έρχεται με την ήττα του Δον Κιχώτη. Ο συγγραφέας τον φέρνει να δέχεται επί τέλους την πραγματικότητα μπροστά στο θάνατο. […] Έπρεπε, λοιπόν, ο Δον Κιχώτης, ο κυνηγός του απιθάνου, να μετανιώση μόλις αντίκρυσε το θάνατο. Μετανιώνει, αποκηρύσσει τον ιπποτισμό και παραδίδεται στο πραγματικό. Μα παραδίδεται μ’ όλη του την πανοπλία. Αλλάζει, μα αλλάζει ολόκληρος. Οι δικοί του ζητούν να τον ενθαρρύνουν σ’ εκείνα που ήξερε. «Όχι δα» τους λέγει. «Ήμουν τρελλός, έγινα φρόνιμος. Ήμουν ο Δον Κιχώτος της Μάγχης, τώρα ξανάγινα ο αγαθός Αλόντζος…»

Ο Ισπανός είνε ο άνθρωπος των άκρων.

*Κείμενο του λογοτέχνη και ακαδημαϊκού Ζαχαρία Παπαντωνίου, που έφερε τον τίτλο «Ισπανία και Ισπανοί» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» την Κυριακή 2 Αυγούστου 1936, λίγες ημέρες μετά την έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου.

Στις 18 Ιουλίου 1936 στρατεύματα που τελούσαν υπό την ηγεσία του στρατηγού Φρανσίσκο Φράνκο εξεγέρθηκαν κατά της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης της Ισπανίας (το Λαϊκό Μέτωπο, συνασπισμός κομμάτων της Αριστεράς, είχε κερδίσει τις εκλογές που είχαν διεξαχθεί το Φεβρουάριο του ίδιου έτους).

Η κίνηση αυτή –είχε προηγηθεί την προτεραία, 17 Ιουλίου, η εξέγερση των διοικητών των ισπανικών στρατευμάτων που βρίσκονταν στο Μαρόκο– σηματοδότησε την έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου, της μέχρις εσχάτων αναμέτρησης της «κόκκινης» και της «μαύρης» Ισπανίας.

Ο ανελέητος αυτός πόλεμος έληξε τυπικά ύστερα από δύο χρόνια και 254 ημέρες, στις 28 Μαρτίου 1939 (εισβολή των εθνικιστών του Φράνκο στη Μαδρίτη), με βαρύτατο τίμημα για τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα: οι συνολικές απώλειες (πεσόντες σε μάχες, φονευθέντες σε βομβαρδισμούς και εκτελεσθέντες) υπολογίζονται –κατ’ ελάχιστον– σε περισσότερες από 400.000.