Νομίζετε ότι οι πολιτικοί μας ηγέτες είναι εγωιστές; Φανταστείτε να εργάζεστε για τον Μέγα Αλέξανδρο

Είναι δύσκολο να φτάσεις στο τέλος του κόσμου όταν δεν ξέρεις πού βρίσκεται. Αυτή ήταν η επαναλαμβανόμενη, τελικά ανυπέρβλητη, πρόκληση που αντιμετώπισε ο Μακεδόνας βασιλιάς Αλέξανδρος ο Μέγας κατά τη διάρκεια των τελευταίων επτά ετών της ζωής του, μιας ταραχώδους περιόδου που εξετάζεται τώρα στο βιβλίο «Ο Αλέξανδρος στο τέλος του κόσμου» (Alexander at the End of the World) της κλασικίστριας καθηγήτριας ιστορίας της τέχνης στο City University της Νέας Υόρκης, Rachel Kousser.

Η ιστορία της αρχίζει το 330 π.Χ. λίγο πριν από τη δολοφονία του Πέρση βασιλιά Δαρείου Γ’, τον οποίο ο Αλέξανδρος νίκησε στη μάχη των Γαυγαμήλων τον προηγούμενο χρόνο, και ολοκληρώνεται με τον θάνατο του Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα το 323 π.Χ.

Δεν μπορούσε να μείνει ακίνητος

Μεταξύ αυτών των ημερομηνιών ο Αλέξανδρος οδήγησε έναν ολοένα και πιο κοσμοπολίτικο στρατό σε μεγάλο μέρος αυτού που για τους μεσογειακούς ήταν ο γνωστός κόσμος, αλωνίζοντας μέσα από το Ιράν και την Κεντρική Ασία, πάνω από τα βουνά Hindu Kush και στην ινδική υποήπειρο, υποτάσσοντας τους πάντες και τα πάντα μπροστά του και μαζεύοντας ντόπιους πολεμιστές για να πολεμήσουν γι’ αυτόν στην πορεία.

Ο 32χρονος κατακτητής, που δεν μπορούσε να μείνει ακίνητος, ήταν έτοιμος να εισβάλει στην Αραβία, όταν επενέβη ο θάνατος. Ήταν ακριβώς αυτό το τελικό στάδιο της στρατιωτικής του καριέρας -που βρίθει από βιαιότητες, συνωμοσίες, συμβιβασμούς, αποτυχίες, ανατροπές και παρ’ ολίγον ανταρσίες- που, όπως υποστηρίζει η Kousser, τον έκανε μεγάλο.

Η αρχή του ταξιδιού του ήταν βουκολική

Η πρόζα της Kousser είναι ενθαρρυντική και οι περιγραφικές της ικανότητες ανταποκρίνονται θαυμάσια στο έργο της απεικόνισης του κόσμου στον οποίο έδρασε ο Αλέξανδρος. Φρέσκος από την ισοπέδωση της περσικής πρωτεύουσας Περσέπολης το 330 π.Χ., ο Μακεδόνας οδήγησε έναν στρατό 17.000 ανδρών προς την πόλη Εκμπατάνα στο βορειοδυτικό Ιράν.

Η αρχή του ταξιδιού του ήταν βουκολική, η ύπαιθρος «σκεπασμένη με τα καταπράσινα φύλλα και τα χλωμά άνθη της άνοιξης», μια θέα από μηλιές, μουριές, αχλαδιές, κυδωνιές και ροδιές. «Στις πεδιάδες», γράφει, «βοοειδή και άλογα μασούσαν το τρυφερό καινούργιο χορτάρι, ενώ κατά μήκος των ποταμών, μια πλούσια ποικιλία υδρόβιων πουλιών μάθαινε στα νεογέννητά τους να κολυμπούν και να πετούν».

Οι εντάσεις αναζωπυρώθηκαν γρήγορα

Η Kousser επικαλείται νέα αρχαιολογικά στοιχεία, ορισμένα από τα οποία είναι πειστικά, για να υποστηρίξει το επιχείρημά της ότι ο Αλέξανδρος ήταν περισσότερο υπέρμαχος της ενσωμάτωσης απ’ ό,τι γενικά αναγνωρίζεται.

Η πολιτιστική αφομοίωση θα μπορούσε να έχει και τις δύο κατευθύνσεις. Οι νοτιοασιατικές αναπαραστάσεις των Βούδων και των μποντισάτβα, για να δώσουμε ένα παράδειγμα, μαρτυρούν την ευρεία μίμηση του χαρακτηριστικού χτενίσματος του Αλεξάνδρου.

Ο χαρακτηρισμός της συγγραφέως για τη σχέση μεταξύ του βασιλιά και των ανδρών του καθώς προχωρούσε η εκστρατεία – αμοιβαία λατρεία που διαπερνάται από αναλαμπές πικρής αλληλοκατηγορίας – είναι ιδιαίτερα πειστικός.

Οι εντάσεις αναζωπυρώθηκαν γρήγορα καθώς ο Αλέξανδρος προσπαθούσε να συγχωνεύσει τους νεοαποκτηθέντες Πέρσες στρατιώτες του (που σύντομα θα προστίθεντο σε έναν συνεχώς διευρυνόμενο στρατό από Σκύθες, Βακτριανούς, Σογδιάνους και Ινδούς) με τον μακεδονικό στρατιωτικό πυρήνα του. Οι Μακεδόνες δυσανασχέτησαν με τον ταχύτατο εναγκαλισμό του βασιλιά τους με την περσική ενδυμασία, τα έθιμα και τη «βάρβαρη» σύζυγό του Ρωξάνη, καθώς και με τον διορισμό Περσών σε ανώτερες πολιτικές και στρατιωτικές θέσεις.

«Προσπαθούσαν να εμφιαλώσουν την αστραπή»

Πέρα από την πολιτισμική ρευστότητα, συμπάσχει κανείς με τους ως επί το πλείστον πιστούς, υπομονετικούς και κουρασμένους από τη μάχη Μακεδόνες πολεμιστές του Αλεξάνδρου. Ο Αλέξανδρος ήταν ένας δύσκολος, συχνά απερίσκεπτος ηγέτης που κατά καιρούς χρειαζόταν να σωθεί από τον ίδιο τον εαυτό του.

Σε ένα κυνήγι το 328 π.Χ., ο βασιλιάς τους που αναζητούσε τη δόξα επέμενε να σκοτώσει ένα λιοντάρι μόνος του. Αφού παραμέρισε τον σωματοφύλακά του και σκότωσε το θηρίο με μια μόνο ρίψη του δόρατός του, οι Μακεδόνες διέταξαν ότι δεν του επιτρεπόταν πλέον να κυνηγάει με τα πόδια και ότι έπρεπε πάντα να συνοδεύεται από αξιωματικούς. Μεγάλη τύχη. «Προσπαθούσαν να εμφιαλώσουν την αστραπή», γράφει η Kousser.

Αν ο Αλέξανδρος αφιέρωνε περισσότερο χρόνο στη διοίκηση της αυτοκρατορίας του και λιγότερο στην ατέρμονη επέκτασή της, ίσως να είχε τεθεί σε πιο στέρεα θεμέλια και να μην είχε διαλυθεί σχεδόν αμέσως

Το φυσικό όριο για κατακτήσεις, θνητές ή θεϊκές

Στην καρδιά αυτού του βιβλίου βρίσκεται το καθοριστικό ερώτημα που έθεσαν τόσο οι στρατιώτες του Αλεξάνδρου όσο και γενιές ιστορικών έκτοτε: Γιατί συνέχισε να εκστρατεύει τόσο αμείλικτα, όλο και πιο ανατολικά; Γιατί, για παράδειγμα, επιδίωξε να κατακτήσει την Ινδία το 327 π.Χ.;

Στην προσπάθειά της να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα, η Kousser αντιμετωπίζει τις ίδιες δυσκολίες που αντιμετώπισαν και οι πρώτοι βιογράφοι του Αλεξάνδρου, κανένα από τα έργα των οποίων δεν σώζεται στο σύνολό του. Στην πληρέστερη περιγραφή, που άφησε ο Έλληνας ιστορικός Αρριανός μισή χιλιετία μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, η εκστρατεία στην Ινδία τροφοδοτήθηκε από τον πόθο του βασιλιά να αποκτήσει αυτό που δεν κατείχε.

Μπορεί να τον ώθησαν εξίσου τα μυθικά πλούτη που του προσέφερε η Ινδία, καθώς και η απλή περιέργεια. Το να κατευθυνθεί νότια μέσω της κοιλάδας του Ινδού από το ειρηνικό Αφγανιστάν μπορεί επίσης να φάνηκε ως ένας λογικός τρόπος για να φτάσει στον ασύλληπτο, περικυκλωμένο «Ωκεανό», τον οποίο ο Αριστοτέλης, ο παιδικός δάσκαλος του Αλεξάνδρου, θεωρούσε ως το τέλος του κόσμου – το φυσικό όριο για κατακτήσεις, θνητές ή θεϊκές.

Το κόστος της εμμονής του

Σε τελική ανάλυση, οι κατακτητές πρέπει να κατακτούν και η όρεξη του Αλέξανδρου, όπως ξεκαθαρίζει η Kousser, ήταν ακόρεστη. Σύμφωνα με τα λόγια του Αρριανού, «του φαινόταν ότι δεν υπήρχε τέλος στον πόλεμο όσο παρέμενε κάποιος εχθρός» – ένας πρόδρομος, ίσως, του πολέμου κατά της τρομοκρατίας του 21ου αιώνα, υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, που κάποτε ονομάστηκε «αιώνιος πόλεμος».

Το κόστος αυτής της εμμονής έγινε σαφέστερο μετά το θάνατό του. Αν ο Αλέξανδρος αφιέρωνε περισσότερο χρόνο στη διοίκηση της αυτοκρατορίας του και λιγότερο στην ατέρμονη επέκτασή της, ίσως να είχε τεθεί σε πιο στέρεα θεμέλια και να μην είχε διαλυθεί σχεδόν αμέσως.

Η Kousser δεν επιμένει στη σύγκριση, αλλά τόσο ο Μογγόλος κατακτητής Τζένγκις Χαν όσο και ο Τούρκος διάδοχός του Τιμούρ, ευρύτερα γνωστός στη Δύση ως Ταμερλάνος, μιμήθηκαν τα επικά κατορθώματα του Αλεξάνδρου, αλλά πρόσθεσαν στα εκπληκτικά επιτεύγματά τους αυτοκρατορικές κληρονομιές μεγαλύτερης διάρκειας.

*Με στοιχεία από nytimes.com