Στρατής Τσίρκας: Δεν είναι η συνείδησή μου καπέλο να την πάρω από τούτο το καρφί και να την κρεμάσω στο άλλο

Τώρα που η πρώιμη καταγγελία του βρήκε την τραγική της επαλήθευση στην κατακρήμνιση του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο Τσίρκας γίνεται γενικά αποδεκτός και αγαπητός ευρύτερα. Ο λόγος του θεωρήθηκε προφητικός. Ωστόσο, τίποτε εκείνος δεν προφήτεψε. Απλώς είδε και, με πόνο ψυχής, μίλησε: «Ό,τι βλέπω καταθέτω, μια μαρτυρία», είπε σ’ αυτούς που του έθεσαν όρο, για ν’ ανακαλέσουν τη διαγραφή του από το κόμμα, ν’ αποκηρύξει το βιβλίο του. Κι είπε ακόμη: «Δεν είναι η συνείδησή μου καπέλο να την πάρω από τούτο το καρφί και να την κρεμάσω στο άλλο».

Έτσι, με τη συνείδηση του χρέους και της ιστορικής ευθύνης, πορεύτηκε ανάμεσα σε κάθε λογής Συμπληγάδες. Η ζωή του δεν ήταν απλώς συμμετοχή στα κοινά. Τα πιο προσωπικά του βιώματα δονούνταν καθημερινά από τους κραδασμούς της μακρινής πατρίδας και του κόσμου.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 4.11.1992, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα του Τσίρκα — πολίτη και συγγραφέα. Γιατί το άπλωμα τούτο στον κόσμο και η διαπλοκή της περιπέτειας μακρινών προγόνων μ’ ένα σφύζον παρόν —η ιστορία, σώμα ζωντανό— αιμοδοτούν το έργο του, δίνουν το σφρίγος και το μέγεθός του.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 4.11.1992, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Άλλες εποχές, θα πεις. Όμως ο Τσίρκας, μ’ αυτό το πάθος του, τάραξε τότε τα ελλαδίτικα νερά κι ήξερε πάντα να ταράζει, να τραντάζει μέσα στον λήθαργο και να εμπνέει εκείνα τα μεγάλα όνειρα, τα ξυπνητά. Αυτή η ακοίμητη συνείδηση, μαζί με «το πιο τίμιον, τη μορφή του», μας λείπει αλγεινά. Ίσως δεν θα μπορούσε ούτε εκείνος ν’ απαντήσει σήμερα στα πελώρια ερωτηματικά. Αρκεί που θα ’λεγε όμως, μ’ ένα άλλο νόημα τώρα: «Θέλω να γράψω ένα βιβλίο λυπητερό που να κάνει ευτυχισμένους όσους το διαβάζουν».

*Μεστό νοημάτων κείμενο της λογοτέχνιδος, κριτικού λογοτεχνίας και μεταφράστριας Χρύσας Προκοπάκη, που έφερε τον τίτλο Ο πολίτης που «έβλεπε» και είχε δημοσιευτεί στον «Ταχυδρόμο» της 4ης Νοεμβρίου 1992, στο πλαίσιο ενός αφιερώματος του περιοδικού σε μεγάλες προσωπικότητες του νεοελληνικού πολιτισμού που είχαν φύγει από τη ζωή αφήνοντας πίσω τους δυσαναπλήρωτο κενό.

Η Χρύσα Προκοπάκη

Ο Στρατής Τσίρκας (φιλολογικό ψευδώνυμο του Γιάννη Χατζηανδρέα) γεννήθηκε στο Κάιρο στις 10 (23 με το νέο ημερολόγιο) Ιουλίου 1911 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 27 Ιανουαρίου 1980.

Ο Τσίρκας πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα νεότατος, το 1927, ενώ το καλοκαίρι του 1930 γνωρίστηκε με τον Καβάφη, γεγονός που αποτέλεσε τον πρώτο μεγάλο σταθμό της λογοτεχνικής ζωής του.

Το 1937 εκδόθηκε στην Αλεξάνδρεια η πρώτη ποιητική συλλογή του Τσίρκα, που έφερε τον τίτλο «Φελλάχοι».

Με το παιδί του στην Αλεξάνδρεια, το 1958

Στη συνέχεια ο Τσίρκας, που αντίκριζε τα πράγματα από την οπτική γωνία της Αριστεράς, άρχισε να ασχολείται και με άλλα είδη του γραπτού λόγου, το διήγημα, το μυθιστόρημα, το δοκίμιο, τις μελέτες και τις μεταφράσεις ξένων συγγραφέων.

Κορυφαίο έργο του Τσίρκα υπήρξε η τριλογία «Ακυβέρνητες πολιτείες» (ο τίτλος παραπέμπει σε ένα ποίημα που είχε συνθέσει ο Σεφέρης όταν βρισκόταν εξόριστος μαζί με την ελληνική κυβέρνηση στη Μέση Ανατολή), που τον καθιέρωσε ως σπουδαιότατο πεζογράφο, δίνοντας λάμψη και σε όλα τα άλλα έργα του, προηγούμενα και επόμενα.

Το τρίτομο μυθιστόρημα του Τσίρκα (α’ τόμος «Η λέσχη», 1961, β’ τόμος «Αριάγνη», 1962, γ’ τόμος «Η νυχτερίδα», 1965) αποτέλεσε τομή στην ιστορία του νεοελληνικού μυθιστορήματος χάρη στους νεωτερικούς τρόπους γραφής, στο αριστοτεχνικό μπόλιασμα της ρεαλιστικής γραφής με τις νεότερες τάσεις στην πεζογραφία.

Μαζί με τον Στάθη Δρομάζο (διακεκριμένο δημοσιογράφο και θεατρικό κριτικό) και τον Μανώλη Γλέζο στην Αθήνα, γύρω στο 1975

Στα σημαντικότερα έργα του Τσίρκα συγκαταλέγονται τα διηγήματα «Αλλόκοτοι άνθρωποι» (1944), «Ο Απρίλης είναι πιο σκληρός» (1947) και «Ο ύπνος του θεριστή» (1954), η νουβέλα «Νουρεντίν Μπόμπα» (1957), το μυθιστόρημα «Η χαμένη άνοιξη» (1976), συνδεδεμένο με τα Ιουλιανά του 1965, οι ποιητικές συλλογές «Το λυρικό ταξίδι» (1938) και «Προτελευταίος αποχαιρετισμός και το ισπανικό ορατόριο» (1946), καθώς και η μελέτη «Ο πολιτικός Καβάφης» (1971).

Πέρα από την καταξίωσή του στη συνείδηση του κοινού ως ενός αξιόλογου εργάτη του λόγου, ο Τσίρκας τιμήθηκε το 1959 με το Α’ Κρατικό Βραβείο Μυθιστορηματικής Βιογραφίας για τη μελέτη του «Ο Καβάφης και η εποχή του».