Η «ρηχή» τομή της Μεταπολίτευσης

του Γιώργου Μαργαρίτη*

Κάθε ιστορικό γεγονός επιδέχεται ερμηνείες. Συνήθως οι ερμηνείες αυτές είναι υποπροϊόν ιδεολογικών ή πολιτικών παραμέτρων του εκάστοτε σήμερα. Ως εκ τούτου οι ερμηνείες ή «ερμηνείες» μεταβάλλονται και αυτές στο διάβα του χρόνου και της ιστορίας. Μέσα σε αυτό το ρευστό σκηνικό η λογική ανάλυση και γνώση του παρελθόντος, διαχέεται σε ένα νεφελώδες τοπίο όπου κυριαρχούν και κανοναρχούν οι ισχύοντες άνεμοι.

Η στρατιωτική δικτατορία του 1967-1974 στην χώρα μας είναι ένα σχετικά πρόσφατο γεγονός και, ως εκ τούτου, βρίσκεται στο υπόστρωμα σημερινών καταστάσεων – πολιτικών και ιδεολογικών. Για το λόγο αυτό περιγράφεται και εξηγείται με τρόπο που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του σημερινού πολιτικού συστήματος και της απορρέουσας από αυτό αντίληψης. Χονδρικά και επιγραμματικά η δικτατορία περιγράφεται ως μια αυτόφωτη «σκοτεινή» περίοδος. Μια παρένθεση που κατάργησε την κοινοβουλευτική δημοκρατία για όσα χρόνια κράτησε την εξουσία. Με την πτώση της η κοινοβουλευτική δημοκρατία αποκαταστάθηκε, σε πιο διευρυμένη μάλιστα μορφή: ακόμα και τους κομμουνιστές συμπεριέλαβε!

Το παραπάνω αφήγημα δεν φαίνεται να επηρεάζεται από ενδεικτικές παρατηρήσεις. Η δικτατορία, λόγου χάρη, δεν έφερε κάποιο νέο ιδεολογικό περίβλημα, κάποιο νέο θεσμικό πλαίσιο ή το όποιο καινοφανές πολιτικό αφήγημα, έτσι ώστε να αποτελέσει διακριτή τομή με το προηγούμενο καθεστώς – κοινοβουλευτικό έστω. Ο αντικομμουνισμός ήταν η νομιμοποιητική της βάση, η προσήλωση στις «δυτικές» αξίες (στην «σωστή πλευρά της ιστορίας» αν προτιμάτε) ήταν το «Ευαγγέλιό» της, η εύνοια προς κάθε μορφής «επενδυτές» η οικονομική πολιτική της, η εξαγωγή ανθρώπων -στις φάμπρικες της δυτικής Ευρώπης- ήταν η κοινωνική της πολιτική. Σε σχέση με το προηγούμενο καθεστώς δεν έφερε δα καμία κοσμογονική αλλαγή!

Απλά θεωρούσε ότι η στρατιωτική Χούντα θα τα κάνει όλα καλύτερα. Από τους τρεις «εγγυητές» του μετεμφυλιακού καθεστώτος -Ανάκτορα, συντηρητικό κοινοβουλευτικό/κυβερνητικό σύστημα, Ένοπλες Δυνάμεις- θεώρησε πως ο στρατός είναι ο πλέον κατάλληλος να προωθήσει το πνεύμα και το γράμμα του του καθεστώτος που στήθηκε επί των ερειπίων του Εμφυλίου στα 1949-1952. Από αυτή τη σκοπιά, πράγματι, εξορθολόγησε το υπάρχον πολιτικό σύστημα – το απλοποίησε.

Η δικτατορία φυσική εξέλιξη του καθεστώτος «έκτακτων μέτρων»

Για να ξεκινήσουμε από κάπου, η δικτατορία δεν ήταν παρά φυσική  μετεξέλιξη του καθεστώτος «έκτακτων μέτρων» που επιβλήθηκε από το 1949 και έπειτα και το οποίο μετρούσε στα 1967, 18 μόλις χρόνια ζωής. Τα στρατοδικεία της δικτατορίας, ένα παράδειγμα, καταδίκαζαν με τον Ν. 509 του 1947, τον Ν. 375 του 1936 και το Γ’ Ψήφισμα του 1946 – αυτά ίσχυαν και πριν, δεν χρειάστηκε κάποια «βελτίωση» το πολιτικό ποινικό σύστημα! Στα δε στρατόπεδα, τις δημόσιες υπηρεσίες και τα αστυνομικά τμήματα η «διακόσμηση» ελάχιστα άλλαξε: οι φωτογραφίες των «αγρίως σφαγιασθέντων υπό των κομμουνιστών» δέσποζαν στους τοίχους. Τίποτε δεν χρειάστηκε να αλλάξει σε αυτό. Εξάλλου, τα χρόνια εκείνα, η περιοχή μύριζε μπαρούτι -Μέση Ανατολή, 1967, 1973, Κύπρος κλπ.- και μία στρατιωτική κυβέρνηση έχαιρε της εκτίμησης των «στρατηγικών εταίρων» και «συμμάχων».

Το τέλος της μετεμφυλιακής περιόδου

Εκείνο που ουσιαστικά τελείωσε τον Ιούλιο του 1974, κάτω από το καταθλιπτικό βάρος της ήττας και της καταστροφής στην Κύπρο, ήταν η μετεμφυλιακή περίοδος: Το καθεστώς «εκτάκτων μέτρων» και το νομοθετικό πλέγμα του παρασυντάγματος. Η μετάβαση στη νέα κατάσταση έγινε με ομαλό τρόπο, μια τυπική παράδοση-παραλαβή. Κάτω από το βάρος των ημερών δεν ζητήθηκαν ευθύνες από τους πρωτεργάτες των συμφορών. Σε τελευταία ανάλυση καταδικάστηκαν πρόσωπα, τα πλέον επιφανή και ως εκ τούτου αφελή, το σύστημα παρέμεινε ως είχε. Ουδείς καταδικάστηκε στην εσχάτη των ποινών παρά τα τραγικά, καταστροφικά γεγονότα. Οι υπόλοιποι διασώθηκαν δια του «στιγμιαίου εγκλήματος», οι μηχανισμοί διατηρήθηκαν σε σημαντικό βαθμό. Παρά τις κινήσεις απελπισίας του 1974, την αποχώρηση από το ΝΑΤΟ, οι γεωπολιτικοί προσανατολισμοί της χώρας παρέμειναν σταθεροί. Η οικονομική και κοινωνική πολιτική επίσης. Η ώρα των παραχωρήσεων στον λαϊκό παράγοντα ήρθε πολύ αργότερα, στα 1981, με το ΠΑΣΟΚ, όταν πλέον το νέο καθεστώς είχε σταθεροποιηθεί.

Το κλείσιμο ενός ιστορικού κύκλου

Επρόκειτο για το κλείσιμο ενός μεγάλου ιστορικού κύκλου, του πλέον σημαντικού, από πλευράς γεγονότων και κληροδοτημάτων που γνώρισε το νέο ελληνικό κράτος στην σύντομη ιστορική του πορεία. Το 1922 διαμόρφωσε την γενική του εικόνα ταυτίζοντας τον, ως τότε, διάχυτο ελληνισμό με την ελληνική επικράτεια. Η τρομερή δεκαετία 1940-1949 καθόρισε νικητές, ισορροπίες και χαρακτηριστικά -πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, ιδεολογικά. Η μακρά, επίπονη, σκληρή και άδικη περίοδος προσαρμογής στα νέα δεδομένα, στα δεδομένα των νικητών του Εμφυλίου, ξεκίνησε το φθινόπωρο του 1949 για να ολοκληρωθεί το καλοκαίρι του 1974.

Σε σχέση με την σημασία της στιγμής, εντυπωσιάζει ο ήπιος τρόπος με τον οποίο έγινε. Στην χώρα υπήρχαν έντονες κοινωνικές αντιθέσεις, ισχυρές αντιρρήσεις στην κοινωνία ως προς τις επιλεγμένες στρατηγικές επιλογές. Η άμβλυνση των επαναστατικών διαθέσεων της Αριστεράς συνέβαλε οπωσδήποτε στην ομαλή μετάβαση. Η προοπτική, η υπόσχεση μιας ευρωπαϊκής πορείας – η βελτίωση των όρων ζωής στην δυτική Ευρώπη στην δεκαετία 1960-1970 έδινε το στίγμα της προσδοκίας- που θα έφερνε επιτέλους την ζητούμενη ευημερία στην φτωχή ελληνική κοινωνία επίσης. Η ύφεση των ανταγωνισμών μεταξύ των ισχυρών του πλούτου, βοήθησε στην σταθεροποίηση της νέας κατάστασης. Το άγος της Κύπρου αποδυνάμωσε τον ελληνικό εθνικισμό συνυφασμένο με την τελευταία εκδοχή της «Μεγάλης Ελλάδας» – την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Η προοδευτική εξομάλυνση των εντάσεων στην Ανατολική Μεσόγειο ίσως συνέβαλε και αυτή στις εξελίξεις. Ζητήματα που θα συζητηθούν από τους ιστορικούς του μέλλοντος.

Η Μεταπολίτευση δεν έχει πλέον ελπίδες να δώσει

Οπωσδήποτε, πενήντα χρόνια μετά, μέσα στο πλέγμα των γενικότερων εξελίξεων όλα τα παραπάνω έχουν σημαντικά αλλάξει. Η Μεταπολίτευση δεν έχει πλέον ελπίδες να δώσει, δεν έχει πειστική προοπτική. Φοβάμαι ότι αυτό που θα την αντικαταστήσει δεν θα είναι εσωτερικό προϊόν της ελληνικής κοινωνίας. Η στρατηγική θέση της χώρας σχεδόν ποτέ δεν άφησε να συμβεί αυτό. Σε έναν κόσμο που ραγδαία πλέον αλλάζει, η ελληνική κοινωνία θα βρεθεί σύντομα μπροστά σε υπαρξιακά ερωτήματα. Μόνο οι προφήτες παλαιών καιρών θα μπορούσαν να απαντήσουν ως προς τις απαντήσεις που θα δοθούν. Και ο καιρός των προφητών έχει προ πολλού παρέλθει.

*ο Γιώργος Μαργαρίτης είναι καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας