Μίκης Θεοδωράκης: Ο Καραμανλής μοναδικό ανάχωμα στη βία και στην απειλή της δικτατορίας

Για τον Μάνο Χατζιδάκι

Ο Χατζιδάκις είναι πολύπλευρη προσωπικότητα. Ο Μάνος δεν στηρίχθηκε στα πραγματικά δώρα που του έδωσε η φύση. Ο Χατζιδάκις είναι αναδημιουργός βασικά, καταπληκτικός ερμηνευτής με πολύ γούστο, ευαισθησία και καλλιέργεια. Δεν πιστεύω ότι είναι δημιουργός. Δεν αναβλύζει. Βέβαια, υπάρχουν ορισμένες μελωδίες, αλλά παρμένες από δω και από κει με λεπτότητα, ευαισθησία και εξυπνάδα. Έχοντας μια σπάνια αίσθηση του μέτρου, είναι στον τομέα της αναδημιουργίας αξεπέραστος.

Ο Χατζιδάκις ήταν ένας ευαίσθητος άνθρωπος. Ο Μάνος άλλαξε στον εμφύλιο πόλεμο. Είχε πάντα ανάγκη από μεγάλη αγάπη και φροντίδα. Το Κολωνάκι την εποχή εκείνη ήταν τόπος ακολασίας, καθώς ήταν πολιορκημένο γύρω-γύρω απ’ τους αντάρτες και ο θάνατος πλησίαζε. Όλοι είχαν εφιάλτες στον ύπνο τους. Δεν υπήρχε πολυκατοικία που να μην κυκλοφορή το χασίσι και να μην γίνωνται όργια. Η αίσθηση ότι έρχεται ο θάνατος με τους αντάρτες τούς ωθούσε να τα ζήσουν όλα. Μόνο οι πιο καλλιεργημένοι είχαν στραφή προς την Τέχνη. Ένας απ’ αυτούς και ο Χατζιδάκις. Εγώ του είχα πη τότε: «Μάνο, ανάμεσα στα πόδια σου και στη γη έβαλες ένα χαλί. Το Κολωνάκι. Γι’ αυτό έχασες τις ρίζες σου…»

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 20.2.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ωστόσο, στη μεγάλη παρανομία του 1948 ο Μάνος μ’ έκρυβε στο σπίτι του 2-3 φορές την εβδομάδα με κίνδυνο να τουφεκιστή. Αργότερα ο Χατζιδάκις απομακρύνθηκε απ’ την Αριστερά οριστικά. Στο βάθος παραμένει ένας προοδευτικός άνθρωπος.

Τον Χατζιδάκι τον ενέπνεε το περιβάλλον του, όπου τον θεωρούσαν μεγαλοφυΐα. Αυτός ο μικρός γυάλινος κόσμος εθραύσθη για πάντα. Εγώ μπορώ με ευχέρεια να το πω αυτό, γιατί τον αγαπώ, και όποτε μίλησα αυστηρά, απέβλεπα να τον σπρώξω να κάνη τη μεγάλη στροφή, να ξαναπάρη τις ευθύνες του και να ξαναβρή τον εαυτό του.

Για τη λύση Καραμανλή

Ο λαός προδόθηκε. Γιατί, εξαιτίας της πολιτικής τύφλωσης ορισμένων ηγετών, δεν υπήρχε καμιά ελπίδα για ριζική αλλαγή, ούτε φυσικά δυνατότητα για το ξερίζωμα της δικτατορίας με αγώνα οργανωμένο πάνω στις λαϊκές δυνάμεις. Κάποια στιγμή νόμισα ότι έχω χρέος να μιλήσω καθαρά στον λαό μας και να του πω: «Λαέ προδόθηκες, μην ελπίζεις πια ν’ απελευθερωθής στηριγμένος αποκλειστικά στις δικές σου δυνάμεις. Τώρα μπροστά σου υπάρχουν μόνο δυο λύσεις. Είτε διαιώνιση της δικτατορίας είτε λύση μέσα από το ίδιο το σύστημα. Το δίλημμα που μπαίνει τώρα μπροστά μας είναι Παπαδόπουλος ή Καραμανλής». Όμως, αυτή η ξεκάθαρη, νομίζω, θέση που διατύπωσα στις 17/1/73 σε μια πρες κόνφερανς στο Λονδίνο ήταν μια βαρύτατη κατηγορία για όλους αυτούς που δεν έκαναν τίποτα, ώστε να δοθή ουσιαστική δύναμη στο λαό μας τότε που έπρεπε.

Έτσι φτάσαμε με μαθηματική ακρίβεια στη λύση Καραμανλή, που, όπως αποδείχθηκε από τα πράγματα, παρ’ όλο που ήταν λύση που έβγαινε μέσα από το ίδιο το σύστημα, έφερε μεγάλες αλλαγές. Όπως φαίνεται, ο Καραμανλής μελέτησε καλύτερα από τους υπόλοιπους ηγέτες την ελληνική πραγματικότητα. Έβγαλε καλύτερα συμπεράσματα.

Πάλι θα γελασθούν όσοι έμαθαν να μελετούν μηχανιστικά την ιστορία. Γι’ αυτούς ο Καραμανλής είναι μονοδιάστατος. Κλισαρισμένος για πάντα. «Υπηρέτης της ελληνικής και ξένης ολιγαρχίας», «Λακές του διεθνούς ιμπεριαλισμού», «Ηγέτης των μαύρων δυνάμεων». Είναι περίεργο ότι άνθρωποι που λένε πως είναι μαρξιστές αρνούνται τη διαλεκτική, που αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της μαρξιστικής επιστήμης. Με όπλο τη διαλεκτική σκέψη, τα κοινωνικά ρεύματα και οι κοινωνικές δυνάμεις που τα εκφράζουν αποκτούν πολυεδρική επιφάνεια. Στη διαλεκτική δεν υπάρχει ένα αιώνιο μαύρο και ένα αιώνιο λευκό. Υπάρχει ροή. Εναλλαγή. Υπάρχουν οι διαρκώς μετατιθέμενες βασικές αντιθέσεις.

Με όλα αυτά θέλω να πω ότι η λύση Καραμανλή δεν αποτελεί μηχανιστική συνέχεια της δικτατορίας — όπως θέλουν μερικοί να τη χαρακτηρίσουν. «Μεταμφιεσμένη δικτατορία» την αποκαλούν. Είναι φυσικά λύση που πατάει στην κατεστημένη μεγαλοαστική πραγματικότητα. Όμως, λύση με βαθειά προσωπική έκφραση, που προσπαθεί ν’ αντλήση με ειλικρίνεια τα ιστορικά συμπεράσματα από την πρόσφατη ιστορική περίοδο και να οδηγήση σε συγκεκριμένες λύσεις. Όπως, παραδείγματος χάριν, η κατεδάφιση της αντικομμουνιστικής υστερίας και η προσπάθεια για την απαγκίστρωση από τις ξένες κηδεμονίες. Βεβαίως, αυτή η «επανάσταση» γίνεται μέσα στα πλαίσια που έχει οροθετήσει η μεγαλοαστική τάξη.

Όμως, ποιος φταίει γι’ αυτό; Τι κάνουν οι άλλοι; Ξέροντας στο βάθος την ενοχή τους γιατί φτάσαμε ως εδώ, προσπαθούν να καταστρέψουν τη σημερινή πραγματικότητα, για την οποία είναι υπεύθυνοι. Κι ενώ προσπαθούν να ρίξουν τον Καραμανλή, στο βάθος γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει στη χώρα μας άλλη υπολογίσιμη και βιώσιμη πολιτική πραγματικότητα ικανή ν’ ασκήση εξουσία εκτός από την «άλλη πραγματικότητα» της στρατιωτικής εξουσίας. Σε ποιες δυνάμεις σήμερα στηρίζονται τα κόμματα της αντιπολίτευσης; Ο λαός παραμένει ανοργάνωτος, τα συνδικάτα ανύπαρκτα. Η Αριστερά και η Κεντροαριστερά διασπασμένες. Η Δεξιά δεσπόζει μέσα στον στρατό, το κράτος, τους άλλους μηχανισμούς.

Τι θα συμβή λοιπόν αν, ως διά μαγείας, εξαφανισθή ο Καραμανλής; Όταν έλεγα τανκς, ήθελα να περιγράψω μια πραγματικότητα που τη ζήσαμε επί 7 χρόνια και που είναι η στρατιωτική εξουσία. Αυτή η εξουσία που πάντα υπάρχει και πάντα ελλοχεύει. Απεδείχθη ότι ο ελληνικός λαός έκανε ακριβώς την ίδια ανάλυση. Έδειξε με την ψήφο του ότι ο κίνδυνος δεν πέρασε. Ότι ο μόνος που μπορεί να αντιπαραταχθή στη βία είναι ο Καραμανλής. Θάταν μεγάλο λάθος να πούμε ότι το 54% του Καραμανλή αποτελεί τη Δεξιά. Το 54% σημαίνει εντολή για να απαλλαγή οριστικά η χώρα μας από τον εφιάλτη της στρατιωτικής δικτατορίας. Βρισκόμαστε σε περίοδο βαθύτατων αλλαγών, που θα οδηγήσουν κάποτε στη σωστή πολιτική έκφραση των νέων κοινωνικών δυνάμεων που δημιούργησαν οι κοσμογονικές αλλαγές που συνέβησαν την τελευταία δεκαετία στη χώρα μας.

Για την επιτυχία

Κοπίασα πολύ στη ζωή μου. Οι άλλοι Έλληνες συνθέτες στέκονται μόνο στο σημερινό μου πρόσωπο και το κοιτούν ζηλόφθονα και βλέπουν μόνο το φθάσιμό μου. Όπως τα νέα παιδιά που αφήνουν γένια και βλέπουν στο πρόσωπο του Φιντέλ Κάστρο την τελική σκηνή που μπαίνει έφιππος στη Χαβάνα. Δεν σκέφτονται πώς έφθασε εκεί. Τι κόποι και τι βάσανα χρειάσθηκαν. Τι θυσίες.

Είναι πάλι αυτοί που βλέπουν τον Άρη να μπαίνη με το άλογο στη Λαμία. Δεν γνωρίζουν πώς ξεκίνησε ο Άρης. Ένα τίποτα. Ένας κομμουνιστής χωρίς τσιγάρο. Νόμισαν λοιπόν ότι αφήνοντας γένια θα μπουν έφιπποι στη Χαβάνα ή στη Λαμία. Αλλά δεν είναι έτσι τα πράγματα.

*Αποσπάσματα από πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Μίκης Θεοδωράκης στον Γιώργο Λιάνη και στον «Ταχυδρόμο» στις αρχές του 1975. Το σχετικό κείμενο, δημοσιευμένο στο τεύχος του περιοδικού που είχε κυκλοφορήσει στις 20 Φεβρουαρίου 1975, έφερε τον τίτλο «Θα τους νικήσω όλους με τα τραγούδια μου».

Ο συναρπαστικός βίος του μεγίστου των μουσουργών, του Μίκη Θεοδωράκη, ξεκίνησε στις 29 Ιουλίου 1925 και ολοκληρώθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2021.

Το σκίτσο του Μίκη Θεοδωράκη στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, δημιούργημα του Μίνωος Αργυράκη, είχε δημοσιευτεί στον «Ταχυδρόμο» της 30ής Σεπτεμβρίου 1976.