«Οι ανθρώπινες ιστορίες αφορούν πάντα ένα πράγμα, τον θάνατο» – Πώς γράφτηκε Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών

«Οι ιστορίες – ειλικρινά, οι ανθρώπινες ιστορίες αφορούν πάντα ένα πράγμα – τον θάνατο. Το αναπόφευκτο του θανάτου», δήλωσε ο συγγραφέας του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν  (JRR Tolkien) σε ντοκιμαντέρ του BBC το 1968, καθώς προσπαθούσε να εξηγήσει τι πραγματικά αφορούσε το magnum opus της φαντασίας του.

Το μυθιστόρημα, ο πρώτος τόμος του οποίου εκδόθηκε πριν από 70 χρόνια αυτή την εβδομάδα, έχει συναρπάσει τους αναγνώστες από τότε που κυκλοφόρησε στα ράφια των καταστημάτων το 1954.

Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, με την περίπλοκη οικοδόμηση του κόσμου του και τις λεπτομερείς ιστορίες των χωρών που κατοικούνται από ξωτικά, χόμπιτ και μάγους και απειλούνται από τον κακόβουλο Σάουρον, είχε ήδη γίνει, κατά τη στιγμή της συνέντευξης, μπεστ σέλερ και ακρογωνιαίος λίθος του είδους της φαντασίας.

«Ήταν ένα είδος διπλής επιστροφής στο σπίτι, που έκανε την επίδραση των συνηθισμένων αγγλικών λιβαδιών, των διαλειμμάτων στην εξοχή, εξαιρετικά σημαντική για μένα» – Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν

«Δεν υπάρχει φυσικός θάνατος»

Για να εξηγήσει καλύτερα τι εννοούσε με το ότι η ιστορία αφορούσε το θάνατο, ο Τόλκιν έβαλε το χέρι του στην τσέπη του σακακιού του και έβγαλε το πορτοφόλι του, το οποίο περιείχε ένα απόκομμα εφημερίδας. Στη συνέχεια διάβασε φωναχτά από αυτό το άρθρο, το οποίο παρέθετε αποσπάσματα από το βιβλίο της Σιμόν ντε Μποβουάρ, Ένας πολύ Εύκολος Θάνατος, τη συγκινητική περιγραφή της το 1964 για την επιθυμία της μητέρας της να προσκολληθεί στη ζωή κατά τη διάρκεια των ημερών του θανάτου της.

«Δεν υπάρχει φυσικός θάνατος», διάβασε. «Τίποτα από όσα συμβαίνουν σε έναν άνθρωπο δεν είναι ποτέ φυσικό, αφού η παρουσία του θέτει υπό αμφισβήτηση τον κόσμο. Όλοι οι άνθρωποι πρέπει να πεθάνουν: αλλά για κάθε άνθρωπο ο θάνατός του είναι ένα ατύχημα και, ακόμη κι αν το γνωρίζει και συναινεί σ’ αυτό, μια αδικαιολόγητη παραβίαση».

«Λοιπόν, μπορεί να συμφωνείτε με τα λόγια ή όχι», είπε. «Όμως αυτές είναι το κλειδί-πηγή του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών».

Μια σειρά από απώλειες

Το φάντασμα του θανάτου είχε ξεπροβάλει έντονα στην πρώιμη ζωή του Τόλκιν και οι εμπειρίες αυτές είχαν διαμορφώσει βαθιά τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε τον κόσμο, επηρεάζοντας τα θέματα που επανειλημμένα θα επανέρχονταν όταν έγραφε τις ιστορίες του για τη Μέση Γη.

Ο John Ronald Reuel Tolkien γεννήθηκε το 1892 από «δύο, πολύ Άγγλους, εξαιρετικά Βρετανούς γονείς» στη Νότια Αφρική, όπου είχαν μετακομίσει, ενώ ο πατέρας του ακολουθούσε καριέρα στον τραπεζικό τομέα.

Όταν ήταν τριών ετών, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στο σπίτι του για να δει την αγγλική οικογένειά του με τη μητέρα του και τον μικρότερο αδελφό του, Χίλαρι, ο πατέρας του -που είχε προγραμματίσει να τους συνοδεύσει- πέθανε απροσδόκητα από ρευματικό πυρετό. Καθώς ήταν ο βιοπαλαιστής, ο ξαφνικός θάνατός του κατέστησε την οικογένεια άπορη.

Η μητέρα του, Μέιμπελ, αποφάσισε να παραμείνει στο Ηνωμένο Βασίλειο, εγκαθιστάμενη σε ένα φτηνό εξοχικό σπίτι στο χωριό Sarehole, κοντά στο Μπέρμιγχαμ.

Δείτε το σχετικό βίντεο  

Ο Τόλκιν ήταν εξαιρετικά δεμένος με τη μητέρα του

Η επιστροφή του στην Αγγλία ήταν «ένα είδος διπλής επιστροφής στην πατρίδα, που έκανε την επίδραση των συνηθισμένων αγγλικών λιβαδιών, των διαλειμμάτων στην εξοχή, εξαιρετικά σημαντική για μένα», δήλωσε ο Τόλκιν στο BBC.

Το μείγμα της υπαίθρου της γύρω περιοχής και του βιομηχανοποιημένου κοντινού Μπέρμιγχαμ επηρέασε έντονα τα τοπία που δημιούργησε αργότερα στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών.

Ο Τόλκιν ήταν εξαιρετικά δεμένος με τη Μέιμπελ, η οποία δίδασκε τους γιους της στο σπίτι και του ξύπνησε την αγάπη για τις ιστορίες, τους μύθους και τη βοτανική. Καλλιέργησε το αξιοσημείωτο ταλέντο του για τις γλώσσες, εκπαιδεύοντάς τον στα λατινικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά σε νεαρή ηλικία και εμπνέοντάς τον να εφεύρει αργότερα τις δικές του γλώσσες καθαρά για διασκέδαση.

Οξφόρδη και στρατός

Όταν ήταν 12 ετών, η Μέιμπελ διαγνώστηκε με διαβήτη τύπου 1, ο οποίος πριν από την ανακάλυψη της ινσουλίνης το 1921, αποδείχθηκε μοιραία πρόγνωση. Η μητέρα του Τόλκιν είχε ασπαστεί τον καθολικισμό στις αρχές του αιώνα και όταν πέθανε στις 14 Νοεμβρίου 1904, τα δύο ορφανά αγόρια έμειναν υπό την επιμέλεια ενός ιερέα, του πατέρα Ξαβιέ Μόργκαν, και στη συνέχεια με μια θεία.

Η ακαδημαϊκή επιδεξιότητα του Τόλκιν του εξασφάλισε μια θέση στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου σπούδασε κλασική φιλολογία προτού στραφεί στη φιλολογία λόγω του ταλέντου του στις γλώσσες. Όταν ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος το 1914, κατάφερε να αναβάλει την κατάταξή του λόγω των σπουδών του. Αλλά με την αποφοίτησή του τον επόμενο χρόνο και αντιμέτωπος με την αυξανόμενη κοινωνική πίεση από τους συγγενείς του, κατατάχθηκε ως ανθυπολοχαγός στους Lancashire Fusiliers (μια εθελοντική μονάδα του εδαφικού στρατού της Βρετανίας) και στάλθηκε στο Δυτικό Μέτωπο.

Δείτε το τρέιλερ του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών: Η Συντροφιά του Δαχτυλιδιού (2001)

«Λάσπη, χάος και θάνατος»

Το τάγμα του Τόλκιν έφτασε στο Σομ στις αρχές Ιουλίου 1916. Η μάχη θα αποδεικνυόταν μια από τις πιο αιματηρές συγκρούσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η κτηνώδης φρίκη του πολέμου στα χαρακώματα και ό,τι βίωσε εκεί, με τη λάσπη, το χάος και τον θάνατο, τον σημάδεψε ανεξίτηλα και διείσδυσε στο μετέπειτα συγγραφικό του έργο.

Τα ρημαγμένα από τον πόλεμο πεδία των μαχών της Γαλλίας και του Βελγίου μπορεί να τα δει κανείς στις περιγραφές του για το κολασμένο, έρημο τοπίο της Μόρντορ στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Αντίλαλοι της τεράστιας δυστυχίας και της σφαγής που έζησε -που προκάλεσε ο νέος μηχανοποιημένος πόλεμος- μπορούν να βρεθούν στην απεικόνιση των τρομακτικών πολεμικών μηχανών των Ορκ και της αποψίλωσης της Μέσης Γης από τον διεφθαρμένο μάγο Σάρουμαν.

Ο συγγραφέας του βιβλίου «Ο Τόλκιν και ο Μεγάλος Πόλεμος», Τζον Γκαρθ, δήλωσε στο BBC το 2017 ότι πίστευε ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιούσε τη συγγραφή του σαν «εξορκισμό» της φρίκης που είδε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πυρετός των χαρακωμάτων δεν ήταν ο μόνος τρόπος με τον οποίο ο πόλεμος επηρέασε τον μυθιστοριογράφο, υποστηρίζει. «Είχε χάσει δύο από τους πιο αγαπημένους του φίλους στο Σομ και, μπορείτε να φανταστείτε, πρέπει να ήταν εσωτερικά ένα ερείπιο όσο και σωματικά», είπε.

Η Μόρντορ είναι το Δυτικό Μέτωπο

Την πεποίθηση αυτή συμμερίζεται και ο Δρ Μάλκολμ Γκουάιτ, ποιητής και θεολόγος. Όπως είπε στο podcast Great Lives του BBC το 2021 «υπάρχουν λεπτομέρειες που νομίζω ότι προέρχονται κατευθείαν από την πολεμική του εμπειρία και τις οποίες πιθανώς δεν θα μπορούσε να είχε γράψει άμεσα μετά. Ήταν τραυματισμένος. Έτσι, τα νεκρά σώματα στις λίμνες στους βάλτους που κοιτάζουν προς τα πάνω. Τα τρομερά απόβλητα μπροστά από τη Μόρντορ με τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις που βγαίνουν από τη γη. Όλα αυτά είναι από το Δυτικό Μέτωπο».

Παρομοίως, η εμπειρία του Τόλκιν από τη βαθιά συντροφικότητα που δημιουργείται μεταξύ των στρατιωτών που υπομένουν τέτοιες φρικαλεότητες προσθέτει λεπτό, ουσιαστικό ρεαλισμό στον ακλόνητο δεσμό μεταξύ των δύο κορυφαίων χόμπιτ στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, του Σαμ και του Φρόντο.

«Ο Τόλκιν είπε συγκεκριμένα ότι αυτή ήταν η σχέση αυτών των νεαρών αξιωματικών που σφαγιάστηκαν, και του batman τους [στρατιώτη που ανατέθηκε σε έναν αξιωματικό ως προσωπικός υπηρέτης], όπως τους αποκαλούσαν», δήλωσε ο Guite.

Είχε χάσει δύο από τους πιο αγαπημένους του φίλους στο Σομ και, μπορείτε να φανταστείτε, θα πρέπει να ήταν εσωτερικά τόσο ράκος όσο και σωματικά – Τζον Γκαρθ

Η διαφορά μιας αλληγορίας κι ενός βιώματος

Τον Νοέμβριο του 1916, μετά από μήνες μάχης, ο Τόλκιν προσβλήθηκε από τον πυρετό των χαρακωμάτων, μια ασθένεια που προκαλείται από ψείρες, και επέστρεψε στην Αγγλία. Μέχρι το τέλος του πολέμου, σχεδόν όλοι οι άνθρωποι με τους οποίους είχε υπηρετήσει στο τάγμα του είχαν σκοτωθεί.

Παρόλο που οι πολεμικές εμπειρίες του Τόλκιν μπορεί να προσέδωσαν βάθος και αυθεντικότητα στον μυθολογικό κόσμο που δημιούργησε, ο ίδιος ο συγγραφέας υποστήριζε πάντα ότι δεν έγραψε τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών ως αλληγορία για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ή για οποιοδήποτε άλλο συγκεκριμένο γεγονός της ιστορίας.

«Οι άνθρωποι δεν κατανοούν πλήρως τη διαφορά μεταξύ μιας αλληγορίας και ενός βιώματος», δήλωσε στο BBC το 1968. «Μπορείτε να πάτε σε ένα έργο του Σαίξπηρ και να δείτε πράγματα που έχετε στο μυαλό σας, αν θέλετε, αλλά δεν είναι αλληγορίες… Εννοώ ότι πολλοί άνθρωποι ερμηνεύουν το Δαχτυλίδι ως πυρηνική βόμβα και νομίζουν ότι αυτό ήταν στο μυαλό μου και ότι όλο αυτό είναι μια αλληγορία. Λοιπόν, δεν είναι».

Η διεφθαρμένη επιρροή της εξουσίας

Αλλά μέρος της διαρκούς γοητείας του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών είναι ότι είναι κάτι περισσότερο από μια απλή άμεση αλληγορία.

Τα θέματα που διερευνά – ο πόλεμος και το τραύμα, η εκβιομηχάνιση και η λεηλασία του φυσικού κόσμου, η διεφθαρμένη επιρροή της εξουσίας και το πώς ο δεσμός της φιλίας μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αντέξουν τις αντιξοότητες και τις απώλειες – αντηχούν πολύ πέρα από ένα μεμονωμένο γεγονός ή χρόνο.

Το μυθιστόρημα φαντασίας έχει, κατά καιρούς, απορριφθεί από ορισμένους κριτικούς ως μια απλή ιστορία περιπέτειας με γενναίους φίλους που πολεμούν ένα ανείπωτο κακό. Όμως ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών δεν είναι μια εξύμνηση του πολέμου – είναι ένας προβληματισμός για το πώς ο θάνατος και το τραύμα της σύγκρουσης αλλάζουν αμετάκλητα όσους γίνονται μάρτυρες και ζουν μέσα από αυτόν.

Ο κόσμος του Φρόντο και του Σαμ άλλαξε

Η αποδιοργάνωση που ένιωσαν πολλοί στρατιώτες που υπηρέτησαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο κατά την επιστροφή τους στην πατρίδα, υποδεχόμενοι εκείνους που αδυνατούσαν να κατανοήσουν τι είχαν δει και τι είχαν κάνει, αντικατοπτρίζεται στο τελευταίο βιβλίο, όταν τα χόμπιτ επιστρέφουν στο Σάιρ.

Βρίσκουν τον κόσμο τους αλλαγμένο μετά τη μάχη, με τους συναδέλφους τους χόμπιτ να μην μπορούν να καταλάβουν γιατί ο Φρόντο και ο Σαμ, οι οποίοι στοιχειώνονται από όσα πέρασαν στο ταξίδι τους, δεν μπορούν ποτέ ξανά να είναι τόσο αθώοι.

«Ένας κριτικός είπε κάποτε ότι είναι ένα πολύ χαρούμενο βιβλίο, έτσι δεν είναι;» δήλωσε ο Τόλκιν στο BBC. «Όλα τα σωστά αγόρια επιστρέφουν στο σπίτι και όλοι είναι χαρούμενοι και ευτυχισμένοι. Δεν είναι αλήθεια, φυσικά. Δεν θα μπορούσε να έχει διαβαστεί έτσι η πραγματική ιστορία».

*Με στοιχεία από bbc.com