Barbie: Ένα μείγμα χειραφέτησης και συντηρητισμού

Ήταν η Barbie τόσο φεμινίστρια όσο νομίζαμε πέρυσι; Ένα χρόνο μετά την κυκλοφορία της ταινίας σε σκηνοθεσία Greta Gerwig, η οποία έγινε η πιο κερδοφόρα παραγωγή στην ιστορία των στούντιο Warner και η μεγαλύτερη παγκόσμια πρεμιέρα του 2023, μια νέα έκθεση στο Λονδίνο αμφισβητεί την πρόσφατη επανερμηνεία της κούκλας.

Η νέα αυτή έκθεση στο Design Museum, που εγκαινιάστηκε με αφορμή την 65η επέτειο της Barbie και την οποία μπορείτε να επισκεφθείτε μέχρι τον Φεβρουάριο του 2025, προσφέρει ένα ιστορικό ταξίδι μέσα από 250 αντικείμενα και 180 επαναλήψεις της κούκλας, αποκαλύπτοντας μια πολύ πιο αμφίσημη φύση: ένα μείγμα απελευθερωμένων αλλά και συντηρητικών χαρακτηριστικών.

H Barbie είχε πάντα καριέρα

«Η σχέση μεταξύ της Barbie και του φεμινισμού είναι γεμάτη αποχρώσεις», λέει η επιμελήτρια της έκθεσης, Danielle Thom, σε μια αίθουσα του μουσείου όπου υπάρχει πληθώρα επισκεπτών που είναι ντυμένοι στα ροζ. «Από την αρχή, υπήρχαν στοιχεία φεμινισμού στην ιστορία της. Για παράδειγμα, η Barbie είχε πάντα καριέρα και έκανε σαφές, μέσα από τα σπίτια και τα αυτοκίνητά της, ότι ήταν μια ανεξάρτητη γυναίκα.

»Αλλά, από την άλλη πλευρά, η Mattel πάντα προτιμούσε μια συγκεκριμένη εικόνα σώματος και μια συγκεκριμένη φυλετική ταυτότητα πάνω από όλες τις άλλες». Η έκθεση οργανώθηκε με τη συνεργασία του κατασκευαστή, γεγονός που δεν εμπόδισε την επιμελήτρια να εισάγει «μια κριτική ματιά» στην έκθεση. «Η Mattel έχει μάθει πολλά από τα λάθη του παρελθόντος, γεγονός που εξηγεί πού βρίσκεται σήμερα», λέει η Thom.

Δείτε το σχετικό βίντεο με την ιστορία της Barbie 

Η πρώτη Barbie είχε ένα κακό πρόσωπο

Η έκθεση ανοίγει με το αρχικό μοντέλο του 1959, μια νεαρή γυναίκα με ύπουλο βλέμμα που αντανακλούσε ήδη όλες τις αντιφάσεις του χαρακτήρα. Ντυμένη με ένα μαγιό με ζέβρα print, η σιλουέτα της μοιάζει αδύνατη, ένα σεξιστικό πρωτότυπο με υπερβολικό μακιγιάζ και κοσμικό τρόπο ζωής.

Νεανική αλλά ώριμη, με εφηβική αλογοουρά και ενήλικο στήθος, η Barbie ήταν μια διφορούμενη φιγούρα. Απλή και εκλεπτυσμένη, υποβλητική και σεμνή, περιείχε εξαρχής ένα πλήθος ταυτοτήτων. Ακόμα κι έτσι, είναι αναμφισβήτητο ότι σχεδιάστηκε ως αντικείμενο επιθυμίας. Εμπνεύστηκε από τη γερμανική κούκλα Bild Lilli, με στενή μέση, προεξέχον μπούστο και μακριά πόδια, σχεδιασμένη ως συλλεκτικό αντικείμενο για ενήλικες και όχι ως παιχνίδι για παιδιά.

Το στυλ της ξεχώριζε

Ένα από τα κλειδιά της επιτυχίας της – η Mattel πούλησε 300.000 κούκλες σε ένα χρόνο- μια δεκαετία αργότερα απέφερε 500 εκατομμύρια δολάρια ετησίως – ήταν το στυλ της, το οποίο επίσης δεν άφηνε περιθώρια για αμφιβολίες.

Τα κορίτσια μπορούσαν να την ντύσουν νύφη, μέλος μιας λέσχης, με βραδινό φόρεμα ή με νυχτικό. Είχε δουλειές από την αρχή, αλλά μόνο ως χορεύτρια, νοσοκόμα, αεροσυνοδός, μαζορέτα ή μοντέλο. Ένας δίσκος βινυλίου με τραγούδια που κυκλοφόρησε στις αρχές της δεκαετίας του 1960, σχεδιασμένος έτσι ώστε τα κορίτσια να φαντάζονται ότι αυτή η πλαστική κούκλα των 29 εκατοστών ήταν μια πραγματική γυναίκα, την συμπεριέλαβε στην κλασική αναζήτηση του πρίγκιπα.

Το 1962, η Barbie μπορούσε να αγοράσει ένα σπίτι, το πρώτο της χάρτινο Dreamhouse, παρόλο που, στην πραγματική ζωή, μια γυναίκα δεν μπορούσε να πάρει υποθήκη χωρίς την άδεια του συζύγου της

Tο αρχικό μοντέλο του 1959 / Photo: Wikimedia Commons

Να κι ο Ken

Ο Ken, που δημιουργήθηκε το 1961, παρουσιάστηκε ως «ο φίλος της Barbie», πράγμα που δεν σημαίνει ότι ήταν μια υποδεέστερη ή γελοία φιγούρα, όπως πρότεινε η Gerwig. Μια απλή μυθοπλασία; Όχι ακριβώς: Η στρατηγική της Mattel συνίστατο πάντα στο να τη μετατρέψει σε πρότυπο, σε ένα άβαταρ στο οποίο τα μικρά κορίτσια μπορούσαν να προβάλλουν τον εαυτό τους, φανταζόμενα τον εαυτό τους ως ενήλικες.

«Θα το κάνω να μοιάζει σαν να είσαι εσύ», τραγούδησε ένα κοριτσάκι στην πρώτη της διαφήμιση, η οποία προβλήθηκε κατά τη διάρκεια της εκπομπής Mickey Mouse Club. Η αποστολή της ήταν να «καθησυχάσει τους γονείς ενθαρρύνοντας τα κορίτσια να υιοθετήσουν καλές συνήθειες προσωπικής φροντίδας».

Το «πρόβλημα που δεν είχε όνομα»

Ωστόσο, η Mattel έσπευσε να προσθέσει στρώματα στον χαρακτήρα, ανταποκρινόμενη στην κοινωνική αλλαγή. Καθώς προχωρούσε η δεκαετία του 1960, η Barbie αναλάμβανε άλλες δουλειές και ρόλους, αντανακλώντας τις μεταβαλλόμενες φιλοδοξίες των γυναικών μπροστά στο περίφημο «πρόβλημα που δεν είχε όνομα», όπως θα έλεγε η Αμερικανίδα ακτιβίστρια και φεμινίστρια, Μπέτι Φρίνταν: τη δυσαρέσκεια και τη δυσφορία που ένιωθαν οι γυναίκες για το ρόλο τους ως αγγέλων στο σπίτι.

Το 1962, η Barbie μπορούσε να αγοράσει ένα σπίτι, το πρώτο της χάρτινο Dreamhouse, παρόλο που, στην πραγματική ζωή, μια γυναίκα δεν μπορούσε να πάρει υποθήκη χωρίς την άδεια του συζύγου της.

Το 1965, η Barbie αστροναύτης λανσαρίστηκε, τέσσερα χρόνια πριν ένας άνθρωπος πατήσει το πόδι του στη Σελήνη. Το 1969, μια ερωτική χρονιά, η κούκλα έγινε κινητή και μπόρεσε να μιλήσει.

Η δεκαετία του 1980 υπό τον Ρέιγκαν και τα «εργαζόμενα κορίτσια» της, ένας συνδυασμός συντηρητισμού και υπερκαταναλωτισμού, ήταν η καλύτερη στιγμή της Barbie

Photo: Wikimedia Commons

Τα «εργαζόμενα κορίτσια» των 80s

Το 1980, εμφανίστηκαν οι πρώτες Λατίνες και μαύρες Μπάρμπι, όπως αποτυπώνεται στο ντοκιμαντέρ Black Barbie, παραγωγής Shonda Rhimes, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε στο Netflix. Το 1992, κυκλοφόρησε η πρώτη κούκλα Πρόεδρος, αλλά και η Totally Hair Barbie, με μακριά μαλλιά μέχρι τους αστραγάλους, το μοντέλο με τις περισσότερες πωλήσεις στην ιστορία της. Η αμφιθυμία εξακολουθούσε να υπάρχει.

Η δεκαετία του 1980 υπό τον Ρέιγκαν και τα «εργαζόμενα κορίτσια» της, ένας συνδυασμός συντηρητισμού και υπερκαταναλωτισμού, ήταν η καλύτερη στιγμή της Barbie.

Η χειρότερη ήρθε το 2016, όταν οι πωλήσεις έπεσαν σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα (υπήρξε πτώση 21% σε ένα μόνο έτος) και η Mattel αναγκάστηκε να ξεκινήσει ένα σχέδιο κρίσης, το οποίο θα οδηγούσε στην κυκλοφορία τεσσάρων διαφορετικών σιλουετών για την κούκλα, η καμπάνια της οποίας αποτυπώθηκε στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ Tiny Shoulders.

Η κοπερνίκειος στροφή

Το ντοκιμαντέρ περιελάμβανε μια αξέχαστη σκηνή, στην οποία ένα κοριτσάκι αρνήθηκε να παίξει με μια κούκλα «επειδή ήταν χοντρή» (δεδομένων των καμπυλών της, καμία δεν θα ήταν μεγαλύτερη από το νούμερο 40 στην πραγματική ζωή).

Το 2017, δημιουργήθηκε μια Barbie Builder και, ένα χρόνο αργότερα, στον απόηχο του MeToo, κυκλοφόρησε μια φεμινιστική μαχητική Barbie, κατασκευασμένη από ανακυκλωμένο πλαστικό.

Μετά από αυτή την κοπερνίκειο στροφή, η Mattel δεν έχει σταματήσει να εργάζεται για την ποικιλομορφία και τη συμπερίληψη με μια αμείλικτη αποφασιστικότητα να συνδεθεί με το πνεύμα της εποχής. Το 2019, η γκάμα επεκτάθηκε σε 176 κούκλες με εννέα σωματότυπους, 35 αποχρώσεις δέρματος και 94 διαφορετικά χτενίσματα.

To τρέιλερ του ντοκιμαντέρ Tiny Shoulders 

Η πρώην «διακοσμητική» γυναίκα χειραφετήθηκε

Οι Barbie έφτασαν σε αναπηρικά καροτσάκια, με προσθετικά μέλη και με ακουστικά βαρηκοΐας. Τις προάλλες η μάρκα παρουσίασε την πρώτη τυφλή Barbie και την πρώτη μαύρη κούκλα με σύνδρομο Down (η λευκή έκδοση κυκλοφόρησε το 2023).

Και έτσι, κόντρα σε όλες τις αντιξοότητες, η πρώην «διακοσμητική» γυναίκα χειραφετήθηκε. Ήταν από πολιτική πεποίθηση ή από απλή καπιταλιστική αδράνεια; «Η Barbie άλλαξε λόγω της δύναμης του δολαρίου», δήλωσε η Αμερικανίδα δημοσιογράφος και φεμινίστρια, Gloria Steinem, η οποία συνήθως δεν ξεγελιέται.

«Η κούκλα αντιπροσωπεύει μια φιλελεύθερη εκδοχή του φεμινισμού, σε καμία μια ριζοσπαστική», επιβεβαιώνει η επιμελήτρια της έκθεσης. «Πρέπει να δούμε τη σημασία της Barbie μέσα από έναν εταιρικό και καπιταλιστικό φακό. Η Barbie είναι ένα προϊόν. Η εκδοχή του φεμινισμού της είναι αποδεκτή σε ένα κεντρώο πλαίσιο, συμβατή με τις αξίες μιας παγκόσμιας εταιρείας», σημειώνει η Thom.

«Φαντασιώσεις αποπλάνησης και επιδεικτική κατανάλωση»

Η έκθεση το αντανακλά αυτό σε αρκετές περιπτώσεις. Η συλλογή Fashionistas, που λανσαρίστηκε το 2009, παρουσίαζε μια Barbie διαθέσιμη σε έξι τύπους γυναικών: glam, wild, cutie, sassy, girly και artsy. Μια σχετική ποικιλομορφία που ωστόσο ήταν περιοριστική υπό το υποτιθέμενο εύρος των δυνατοτήτων της, περιορίζοντας τα αποτελέσματα του υποτιθέμενου ευεργετικού παιχνιδιού ρόλων στο οποίο πάντα φιλοδοξεί η Mattel.

Ο γιατρός Alan F. Leveton, ειδικός στην παιδιατρική ψυχική υγεία, εξέφρασε την ανησυχία του για τον αντίκτυπο της Barbie στα κορίτσια και τα αγόρια ήδη από το 1977. «Εισάγονται σε μια πρώιμη και χωρίς χαρά σεξουαλικότητα, σε φαντασιώσεις αποπλάνησης και επιδεικτικής κατανάλωσης», έγραψε στο βιβλίο του The Threat of Barbie Dolls.

Η έκθεση αποφεύγει να αναφερθεί σε άλλες αντιπολιτισμικές χρήσεις, όπως η διάσημη βιογραφική ταινία της Κάρεν Κάρπεντερ, η οποία πέθανε από επιπλοκές ανορεξίας, που σκηνοθέτησε ο Τοντ Χέινς το 1987 χρησιμοποιώντας διάφορα μοντέλα της κούκλας. Ή την οργάνωση Barbie Liberation Organization, μια μαχητική ομάδα που δημιουργήθηκε το 1993 για να καταγγείλει τα έμφυλα στερεότυπα της Mattel, η οποία άλλαζε τα ρούχα και τη συμπεριφορά των Μπάρμπι και των GI Joes στις παραστάσεις της.

«Η ταινία της Greta Gerwig έδωσε στην Barbie μια νέα νομιμοποίηση, αν και βασισμένη σε μια πλάνη. Ή σε πολλές»

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη Barbie (@barbie)

Μια νέα νομιμοποίηση βασισμένη σε μια πλάνη

Η Barbie ζει σε μέγαρα χωρίς κουζίνα ή ξενώνα, με ένα μόνο κρεβάτι όπου, για προφανείς λόγους, δεν ασκείται σεξ- υπάρχει μια έγκυος Barbie, ακόμη και αν η κούκλα δεν έχει γεννητικά όργανα.

«Ο κόσμος της Barbie, λουσμένος στον αιώνιο ήλιο της Καλιφόρνιας και αναπόσπαστος από την αποικιακή ή μοντερνιστική αρχιτεκτονική της (στην έκθεση υπάρχουν σπίτια Barbie εμπνευσμένα από τον Richard Neutra ή τον Frank Gehry) μας υπενθυμίζει ότι, κάτω από την γυαλιστερή επιφάνεια της αμερικανικής κουλτούρας, κοιμάται πάντα μια κάπως σκοτεινή ψυχή. Πίσω από την τέλεια εμφάνιση της Barbie και του Ken, υπάρχει κάτι ενοχλητικό» γράφει ο Álex Vicente στην EL PAIS.

«Πάμε πίσω στην αρχή: εκείνη η πρώτη Barbie του 1959 δημιουργήθηκε από το αφεντικό της Mattel, τη Ρουθ Χάντλερ, κόρη Εβραίων μεταναστών που διέφυγαν από τα πογκρόμ στην Πολωνία. Ξαφνικά, η ξανθιά σκύλα με το μαγιό μοιάζει με ένα απρόσιτο μοντέλο για εκείνη την αφομοιωμένη νεαρή γυναίκα, μια πιθανή σωσία των κοριτσιών που πρέπει να την βασάνιζαν στο σχολείο, αφού υπήρξε θύμα αντισημιτισμού, σύμφωνα με την ομολογία της ίδιας, στο Ντένβερ των παιδικών της χρόνων. Η ταινία της Greta Gerwig έδωσε στην Barbie μια νέα νομιμοποίηση, αν και βασισμένη σε μια πλάνη. Ή σε πολλές» καταλήγει.

*Με στοιχεία από elpais.com | Photo: Wikimedia Commons