Fake news, το πυρηνικό όπλο στον πόλεμο της Ουκρανίας

Ήταν στις αρχές Απριλίου όταν κάποιοι κάτοικοι του Χαρκόβου έλαβαν μια σειρά από ανατριχιαστικά μηνύματα της κυβέρνησης που τους έλεγαν να εγκαταλείψουν την πόλη πριν περικυκλωθεί από τους Ρώσους.

«Λόγω της απειλής περικύκλωσης από τον εχθρό, καλούμε τον άμαχο πληθυσμό του Καρκόβου να εγκαταλείψει την πόλη μέχρι τις 22 Απριλίου» έλεγε ένα από τα μηνύματα, τα οποία έφεραν το λογότυπο της Κρατικής Υπηρεσίας Έκτακτων Αναγκών και συνοδευόταν από χάρτες με ασφαλές οδούς διαφυγής.

Ο Βλοντίμιρ Τιμόσκο κατάλαβε αμέσως ότι τα μηνύματα ήταν fake news. Είναι ο αρχηγός της αστυνομίας για την περιοχή του Χαρκόβου και θα το είχε μάθει πρώτος αν υπήρχαν σχέδια εκκένωσης.

«Οι κάτοικοι λάμβαναν μαζικά αυτά τα μηνύματα» λέει στο Reuters ο 50χρονος αξιωματικός.

«Πρόκειται για ψυχολογική επιχείρηση που προκαλεί πανικό. Τι θα σκεφτόταν ο μέσος πολίτης λαμβάνοντας ένα τέτοιο μήνυμα;» διερωτάται.

Χάρη στην τεχνολογία, η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα, ανέκαθεν όπλα του πολέμου, έχουν πάρει νέες διαστάσεις στη μάχη για το μέλλον της Ουκρανίας, τη μεγαλύτερη ένοπλη σύρραξη που έχει δει ο κόσμος μετά την εμφάνιση των smartphone και των social media.

Ο Τιμόσκο λέει πως έλαβε περίπου 10 τέτοια μηνύματα μέσω SMS ή Telegram τον Απρίλιο και στις αρχές Μαΐου, λίγες εβδομάδες πριν από τη ρωσική επιχείρηση που άρχισε στις 10 Μαΐου στη βορειοανατολική Ουκρανία και άνοιξε ένα νέο μέτωπο στον πόλεμο.

Σύμφωνα με ουκρανό αξιωματούχο ασφαλείας που προτίμησε να παραμείνει ανώνυμος, οι Ρώσοι μετέδιδαν τα μηνύματα από συσκευές που είχαν τοποθετηθεί σε αναγνωριστικό drone Orlan-10, το οποίο μπορεί να εισχωρεί στον ουκρανικό εναέριο χώρο σε βάθος δεκάδων χιλιομέτρων.

Οι εν λόγω συσκευές, γνωστές ως Leer-3, μιμούνται τους σταθμούς βάσης στους οποίους συνδέονται αυτόματα τα κινητά τηλέφωνα αναζητώντας σήμα, ανέφερε ο αξιωματούχος.

Τα SMS συνοδεύτηκαν από βομβαρδισμό αναρτήσεων στα social media όταν τα ρωσικά στρατεύματα έφτασαν στο Χάρκοβο, λέει ο Άντρι Κοβαλένκο, επικεφαλής του ουκρανικού Κέντρου Αντιμετώπισης Παραπληροφόρησης, το οποίο υπάγεται στο εθνικό συμβούλιο ασφάλειας.

Ο μέσος αριθμός αναρτήσεων που αναγνωρίστηκαν ως παραπλανητικές από τις ουκρανικές αρχές έφτασε τα 2.500 ανά ημέρα όταν άρχισε η επίθεση στο Χάρκοβο στις αρχές Μαΐου, συγκριτικά με 200 ανά ημέρα τον Μάρτιο, δείχνουν δεδομένα του Κέντρου.

H αναλύτρια ασφάλειας Μαρία Αντβίνα δείχνει ένα από τα παραπλανητικά μηνύματα που εστάλησαν μέσω Telegram πριν από τη ρωσική επιχείρηση στο Χάρκοβο (Reuters)

Σύμφωνα με τον επικεφαλής του, οι ουκρανικές υπηρεσίες πληροφοριών έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι καμπάνιες fake news πραγματοποιούνται κυρίως από την ρωσική υπηρεσία ασφάλειας FSB και την στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών GRU, η οποία έχει επίσης κατηγορηθεί για κυβερνοεπιθέσεις εναντίον Δυτικών στόχων.

Στο αντίπαλο στρατόπεδο, η Μόσχα κατηγορεί την Ουκρανία και τη Δύση για έναν προηγμένο πόλεμο πληροφοριών που αξιοποιεί τα μέσα ενημέρωσης και τις δημόσιες σχέσεις για να συκοφαντήσει τη Ρωσία και να παραπλανήσει το κοινό για τον πόλεμο.

Ο ουκρανός αξιωματούχος ασφάλειας παραδέχτηκε ότι η χώρα του σχεδιάζει διαδικτυακές εκστρατείες για να επηρεάσει το ρωσικό κοινό, αν περιέγραψε αυτές τις καμπάνες ως «στρατηγικές επικοινωνίες» που είχαν στόχο να γνωστοποιήσουν τα πραγματικά γεγονότα.

Fake news, bot και microtargeting

Οι Ουκρανοί είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στην παραπληροφόρηση, δεδομένου ότι τα τρία τέταρτα του πληθυσμού ενημερώνονται από τα κοινωνικά δίκτυα, σύμφωνα με μελέτη για λογαριασμό της USAid το 2023.

Η αναλογία αυτή είναι υψηλότερη από ό,τι στις 24 ευρωπαϊκές χώρες που κάλυψε το 2023 έρευνα του Ινστιτούτου Reuters για τη Μελέτη της Δημοσιογραφίας, με τον μέσο όρο να περιορίζεται στο 44%.

Το Reuters μίλησε με επτά άτομα που γνωρίζουν για τον πόλεμο παραπληροφόρησης και στα δύο στρατόπεδα, ανάμεσά τους ουκρανοί αξιωματικοί, αναλυτές ασφάλειας και άλλους ειδικούς.

Ο ουκρανός αξιωματούχος που ζήτησε να μην κατονομαστεί ανέφερε ότι, από την αρχή της εισβολής τον Φεβρουάριο του 2020, οι ουκρανικές υπηρεσίες πληροφοριών έχουν κλείσει 86 ρωσικές «φάρμες bot», οι οποίες ήλεγχαν 3 εκατομμύρια λογαριασμούς σε social media με κοινό περίπου 12 εκατομμυρίων χρηστών.

Μεγάλο μέρος του Χαρκόβοηυ έχει ισοπεδωθεί από τους ρωσικούς βομβαρδισμούς (Reuters)

Οι φάρμες αυτές είναι χώροι γεμάτοι υπολογιστές που ανοίγουν εκατοντάδες ψεύτικους λογαριασμούς κάθε μέρα με στόχο τη διασπορά fake news, είπε ο αξιωματούχος.

Σύμφωνα δε με τον Κοβαλένκο, στις καμπάνιες παραπληροφόρησης η Ρωσία χρησιμοποιεί κυρίως το TikTok για το εσωτερικό της Ουκρανίας και το Telegram για την περιοχή της Ευρώπης.

Εκπρόσωπος του TikTok δήλωσε στο Reuters ότι οι όροι χρήσης της εφαρμογής απαγορεύουν τα fake news και το παραπλανητικό περιεχόμενο. Πρόσθεσε ότι το TikTok μπλόκαρε 13 σκιώδη δίκτυα επιρροής που είχαν έδρα στη Ρωσία.

Εκπρόσωπος του Telegram δήλωσε πως η εταιρεία αναπτύσσει εργαλείο επιβεβαίωσης των πληροφοριών που εμφανίζονται στις αναρτήσεις. «Το Telegram έχει την άποψη ότι ο καλύτερος τρόπος να αντιμετωπιστεί η παραπληροφόρηση δεν είναι η λογοκρισία αλλά η εύκολη πρόσβαση σε διασταυρωμένες πληροφορίες» είπε.

Ο δήμαρχος του Χαρκόβου Ίχορ Τέρεκοφ υποστήριξε ότι οι Ρώσοι προσπαθούν να σπείρουν καχυποψία και πανικό, αναφέροντας ως παράδειγμα αναρτήσεις στα social media που έλεγαν ότι ο βασικός δρόμος της πόλης ασφαλτοστρώνεται εκ νέου ώστε να μπορέσει ο ίδιος να διαφύγει εγκαίρως όταν θα έφταναν οι Ρώσοι.

«Προσπαθούν να τρομοκρατήσουν τον πληθυσμό ώστε ο κόσμος να φύγει από την πόλη» δήλωσε ο δήμαρχος Τέρεκοφ σε συνέντευξη που παραχώρησε τον Μάιο.

Η Μαρία Αντβίντα, αναλυτής ασφάλειας στο Χάρκοβο που ειδικεύεται στη ρωσική παραπληροφόρηση, έδειξε στο Reuters έναν χάρτη με το επίσημο ουκρανικό σύμβολο της τρίαινας, ο οποίος αναρτήθηκε στο Facebook στις αρχές Απριλίου.

Αδιαφορώντας για μια δυνατή έκρηξη βόμβας σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων, η Αντβίντα ανέφερε ότι ο χάρτης συνοδευόταν από κείμενο που αναφερόταν σε δήθεν μπλόκα στο δρόμο και προειδοποιούσε για πυραυλικές επιθέσεις σε συγκεκριμένες περιοχές του Χαρκόβου.

Η τακτική του microtargeting –η ανάλυση προσωπικών δεδομένων online με στόχο την αποστολή εξατομικευμένων μηνυμάτων- περιπλέκει τις προσπάθειες της Κρατικής Υπηρεσίας Έκτακτων Αναγκών να πατάξει τις καμπάνιες παραπληροφόρησης.

«Η δραστηριότητα [της Ρωσίας] είναι αξιοσημείωτα στοχευμένη» δήλωσε ο Τζον Χούλτκουιστ, αναλυτής της αμερικανικής εταιρείας κυβερνοασφάλειας Mandiand.

«Βλέπουμε ότι η στόχευση φτάνει μέχρι τους ουκρανούς στρατιώτες στα ορύγματα» είπε.