Τζένη Μαστοράκη – «Καμιά λέξη δε διαρκεί για πάντα»

Oι μεγάλοι

κουβαλούν πάντα μέσα τους

το παιδί που υπήρξαν

στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο

το κορίτσι που δεν πρόφτασαν να φιλήσουν

έναν αγιάτρευτο καημό λαχανίδας.

Αυτοί είναι οι πρώτοι στίχοι του ποιήματος «Οι Μεγάλοι» της Τζένης Μαστοράκη, από τη συλλογή της Διόδια του 1972, του πρώτου βιβλίου της σπουδαίας ποιήτριας και μεταφράστριας, η οποία ανήκει στη Γενιά του ’70 των Ελλήνων συγγραφέων, μια γενιά που έδρασε μέσα στη Χούντα και στη διάρκεια της Μεταπολίτευσης.

«Ανήκετε στη γενιά των ποιητών του ΄70. Τότε η ποίηση χαρακτήριζε τον πολιτισμό μας. Τότε, ας πούμε, ήταν πιο ευρεία η επίδρασή της. Τώρα; Μήπως τελικά η ποίηση είναι μια αυστηρά προσωπική υπόθεση;» τη ρωτάει ο δημοσιογράφος Γρηγόρης Μπέκος στο ΒΗΜΑ, το 2011.

«Είναι το αυστηρώς προσωπικό μας παραμύθι. Γι΄ αυτό έχει τόσες μαγικές δυνάμεις. Τις χάνει, όπως στα παραμύθια, από μια κατάρα. Τις ξαναβρίσκει μέσα σε έναν χαλασμό. Όλα τα παραμύθια έχουν αίσιο τέλος. Δεν ανησυχώ» απαντάει η Τζένη Μαστοράκη, που το 1977, σε ηλικία είκοσι οκτώ ετών, μετέφρασε τον «Φύλακα στη Σίκαλη», το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Αμερικανού συγγραφέα Τζ. Ντ. Σάλιντζερ, ο οποίος έφυγε από τη ζωή το 2010.

Ένα χρόνο μετά, το 1978, το βιβλίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Επίκουρος και ως σήμερα η μετάφρασή του θεωρείται αξεπέραστη.

«Ήμουν είκοσι οκτώ  χρόνων το 1977 που τον μετέφρασα, ορμητικά, μέσα σε 3-4 μήνες, με μετρημένα λεξικά, με απελπισμένο ψάξιμο, με ανεπαρκείς πληροφορίες, με μια γραφομηχανή που χάλαγε τον κόσμο»

«Ώσπου να μη μείνει τίποτα όρθιο»

«Η μετάφραση είναι ένα βίαιο άθλημα. Δοκιμάζεις τα όρια των ελληνικών σου, τα όρια της υπομονής σου, τα όρια της αντοχής του πρωτότυπου κειμένου, παλεύεις για μιαν άπιαστη κυριαρχία, κι ωστόσο μόνο ευγνωμοσύνη νιώθεις όταν υποτάσσεσαι. Το πιο σημαντικό σε μια μετάφραση είναι ο χρόνος.

»Ο χρόνος που διαβάζεις και ξαναδιαβάζεις το τελειωμένο, το δικό σου κείμενο, ώσπου να κρυώσει εντελώς, ώσπου να πάψει να σου αρέσει ο εαυτός σου, ώσπου να πάψεις να θεωρείς φυσιολογικά αυτά που έχεις γράψει, ώσπου να αμφισβητήσεις ακόμα και τις καλύτερες λύσεις σου, ώσπου να μη μείνει τίποτα όρθιο. Είναι η ωραιότερη φάση της δουλειάς αυτή η καταστροφή που περιγράφω» θα πει η Τζένη Μστοράκη στη Lifo και την Μερόπη Κοκκίνη, το 2019, περιγράφοντας το ψυχολογικό γκρέμισμα του δημιουργού.

«Ήμουν είκοσι οκτώ  χρόνων το 1977 που τον μετέφρασα, ορμητικά, μέσα σε 3-4 μήνες, με μετρημένα λεξικά, με απελπισμένο ψάξιμο, με ανεπαρκείς πληροφορίες, με μια γραφομηχανή που χάλαγε τον κόσμο. Και τότε είχα φοβηθεί πολύ: τον Χόλντεν και τον Σάλιντζερ και την επιτυχία που ακολούθησε» θα θυμηθεί η Τζένη Μαστοράκη στο ΒΗΜΑ, το 2011, μιλώντας για τον «Φύλακα» και τον φανταστικό ήρωά του, τον θρυλικό, πλέον, Χόλντεν Κόλφιλντ.

Δείτε μια συνέντευξη της Τζένης Μστοράκη 

«Και, ναι, φοβάμαι πάλι. Τον Σάλιντζερ, τον Χόλντεν, όλους σας»

Μετά από τριάντα επτά χρόνια από την πρώτη μετάφραση η Τζένη Μαστοράκη, θα μεταφράσει πάλι, εκ νέου, το μυθιστόρημα του Τζ. Ντ. Σάλιντζερ «Στη Σίκαλη, στα Στάχια, ο Πιάστης», το κλασικό, δηλαδή, «Ο Φύλακας στη Σίκαλη», τίτλος της ιδίας, επίσης, τον οποίο, στη νέα του εκδοχή, ανασκεύασε.

Η καταξιωμένη και άοκνη μεταφράστρια, δουλειές της οποίας είχαμε την τύχη να απολαύσουμε στις παραστάσεις του φίλου της Λευτέρη Βογιατζή, αυτοσυστήθηκε μέσα από ένα παιχνίδι αυθόρμητων συνειρμών.

«Είχα την ευτυχία να μεταφράσω ένα πολυαγαπημένο μου βιβλίο. Αυτό και η δύναμή του έκαναν τη μετάφραση (σχεδόν ερήμην μου) “σουξέ”. Η δεύτερη απόπειρα ήταν ένας πολύ δικός μου λογαριασμός. Τον άνοιξα με δισταγμούς και δεν το είπα ούτε στην κόρη μου- μόνο, αργότερα, στον Γιώργο Βαμβαλή (σ.σ.: ο εκδότης). Και, ναι, φοβάμαι πάλι. Τον Σάλιντζερ, τον Χόλντεν, όλους σας» θα παραδεχτεί στον Γρηγόρη Μπέκο, στο ΒΗΜΑ, ο οποίος, στη συνέχεια, τη ρωτάει: «Έχετε γράψει ότι «καμιά λέξη δεν διαρκεί για πάντα». Η μεταφράστρια Τζένη Μαστοράκη είναι λογικό να το λέει- συνεπέστατο-, τι γίνεται όμως με την ποιήτρια Τζένη Μαστοράκη όταν το λέει αυτό;».

«Το είπα για όλες τις δικές μου λέξεις. Αλλά μόνο για τις δικές μου. Όταν τελειώνουν μέσα μου, τελειώνουν. Δεν μπορώ να κάνω τίποτα γι΄ αυτό. Η ποίηση μεταφράζει τις αλήθειες σου με ωραία ψέματα – αλλά ούτε κι έτσι δεν σε αφήνει να κρυφτείς. Η μετάφραση δεν συλλειτουργεί. Καταβροχθίζει ό,τι βρει μπροστά της» είναι η απάντηση που λαμβάνει.

Αντί επιλόγου ένα ποίημα της Τζένης Μαστοράκη με τίτλο η Χαρά της Μητρότητας, από τη συλλογή Το Σόι, του 1978.

Τα βράδια κάνω επικίνδυνες δουλειές.

Δένω μεγάλους σπάγκους

από παράθυρο σε παράθυρο

και κρεμάω παράνομες εφημερίδες.

Τί τα θες, η ποίηση πια δε φτουράει.

Μας τα ’παν κι άλλοι, σου λένε.

Κι έπειτα, έχει κάμποσες να τραγουδήσουν

τη χαρά της μητρότητας.

Η κόρη μου γεννήθηκε

σαν όλα τα παιδιά.

Καταπώς φαίνεται,

θα κάνει και γερά ποδάρια,

να τρέχει γρήγορα στις διαδηλώσεις.

• Η Τζένη Μαστοράκη γεννήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 1949 στου Ζωγράφου και ήταν η μικρότερη αδελφή του δημοσιογράφου και σκηνοθέτη Νίκου Μαστοράκη. Σπούδασε βυζαντινή και μεσαιωνική Φιλολογία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έφυγε από τη ζωή στις 30 Ιουλίου του 2024.