Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Δ’)

Σε ό,τι αφορά την επίδραση της λατινικής στην ελληνική από πλευράς γραμματικής, οι ερευνητές έχουν επισημάνει κατά καιρούς ορισμένες παράλληλες εξελίξεις, οι οποίες όμως είναι μάλλον αδύνατο να συσχετιστούν με βεβαιότητα. Τέτοιου είδους εξελίξεις υπήρξαν οι συγχωνεύσεις που σημειώθηκαν αρχικά στη λατινική και ακολούθως –κατά την ύστερη αρχαιότητα– στην ελληνική γλώσσα: δυϊκού και πληθυντικού αριθμού, παρακειμένου και αορίστου χρόνου, υποτακτικής και ευκτικής έγκλισης, μέσης και παθητικής φωνής. Περίπτωση λατινισμού (γλωσσικού δανείου ή ιδιωματισμού της λατινικής) θεωρείται από μερικούς μελετητές η δήλωση του ποιητικού αιτίου με την πρόθεση από αντί της πρόθεσης υπό, όπως και η χρήση της λεγόμενης –και μη αποδεκτής από την πλειονότητα των ειδικών– δοτικής απόλυτης. Ως πιθανοί λατινισμοί στην ελληνική καταγράφονται επίσης η αντικατάσταση τού μάλλον από το πλέον (plus στη λατινική) στον περιφραστικό σχηματισμό του συγκριτικού βαθμού των επιθέτων (π.χ., μάλλον επιμελής και πλέον επιμελής) και οι αναλυτικοί συντελικοί χρόνοι (π.χ., γεγραμμένον έχω αντί γέγραφα στον παρακείμενο).

Μια ενδιαφέρουσα πτυχή του θέματος που εξετάζουμε –της όλης επίδρασης της λατινικής στην ελληνική– είναι εκείνη που αναφέρεται στα λατινικά δάνεια που εισήλθαν στην ελληνική προερχόμενα όχι από τη λόγια αλλά από τη λαϊκή – προφορική λατινική. Η τελευταία αντανακλά κατ’ ουσίαν τη λαϊκή παράδοση, με άλλα λόγια εκφράζει όλους εκείνους τους λατινόφωνους πληθυσμούς που είχαν καθημερινές επαφές με το ελληνικό στοιχείο σε κάθε γωνιά του ελληνόφωνου κόσμου , προπάντων δε σε δυσπρόσιτες ορεινές περιοχές, μακριά από τα αστικά κέντρα (στα ορεινά της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας, στις παρυφές της Εγνατίας Οδού, στη Μικρά Ασία κ.α.). Τέτοιες λατινικές λέξεις λαϊκής καταγωγής απαντούν σε βυζαντινά κείμενα παράλληλα με λόγιους τύπους της λατινικής, κυρίως όμως σε νεοελληνικές διαλέκτους και σε νεοελληνικά ιδιώματα. Αξιοσημείωτο είναι ότι η παρουσία αυτή των λατινικών δανείων σε γλωσσικά ιδιώματα του ελληνικού χώρου σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με γεωργικές και ποιμενικές εργασίες.

Δύο αντιπροσωπευτικά δείγματα των λατινικών δανείων που εισχώρησαν στα λαϊκά στρώματα του ελληνόφωνου κόσμου –αποκτώντας ενίοτε διευρυμένη ή και μεταφορική σημασία– και επιβίωσαν στην κοινή νέα ελληνική είναι οι λέξεις φουσάτο και κασίδα. Η πρώτη (φουσσάτον, ο μεσαιωνικός τύπος της), προερχόμενη από τη λατινική λέξη fossatum (όρυγμα ή τάφρος, καθώς και στρατόπεδο οχυρωμένο με τάφρο), κατέληξε να σημαίνει στράτευμα ή πλήθος ενόπλων, ενώ η δεύτερη, που ετυμολογείται από τη λατινική λέξη cassis (κράνος ή περικεφαλαία), απέκτησε τη σημασία της πάθησης του τριχωτού της κεφαλής, της τριχόπτωσης ή αλωπεκίας.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, το φουσάτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όπως απεικονίζεται σε έκδοση της  «Φυλλάδας του Μεγαλέξανδρου», ενός πολύ αγαπητού λαϊκού αναγνώσματος, που περιέχει περίεργες και θαυμαστές διηγήσεις γύρω από τη μορφή του θρυλικού μακεδόνα βασιλιά.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Β’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Γ’)