Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα: «Σαύρα! Σαύρα! Σαύρα!»

Υπάρχει στην Ανδαλουσία μια περίεργη συνήθεια: όταν δουν οι άνθρωποι φίδι, επικαλούνται την άκακη σαύρα, που η παράδοση τη θέλει εχθρό των φιδιών. Το ίδιο κάνουν κατ’ επέκταση και όταν δουν κάποιον ανεπιθύμητο συνάνθρωπο.

Τη νύχτα της 16 Ιουλίου 1936 ο Ραφαέλ Μαρτίνεθ Νάδαλ (κατόπιν και επί πολλά χρόνια καθηγητής της ισπανικής στο Λονδίνο) βάδιζε μαζί με τον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα στον διάδρομο του νυχτερινού τραίνου που πήγαινε στη Γρανάδα. Ξαφνικά ο ποιητής γύρισε ταραγμένος την πλάτη του σε κάποιον που περνούσε δίπλα τους, έπλεξε τον δείχτη και το μεσαίο δάχτυλο του χεριού του και φώναξε: «Σαύρα! Σαύρα! Σαύρα!»

— Ποιος ήταν; τον ρώτησε ο Νάδαλ.

— Ένας βουλευτής από τη Γρανάδα. Πραγματικά, φρικτός άνθρωπος.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.5.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ήταν ο Ραμόν Ρούιθ Αλόνσο, ο οποίος, κατά τις πρόσφατες εκλογές, είχε χάσει την έδρα του στα Κορτές (σ.σ. ισπανικό κοινοβούλιο) και ο οποίος, όπως και ο Λόρκα, έφευγε για την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Γρανάδα, με το τραίνο της τελευταίας νύχτας πριν από την έναρξη του εμφυλίου πολέμου. Ο εμφύλιος πόλεμος άρχισε στις 17 Ιουλίου στο Μαρόκο, και μέσα σε δυο μέρες απλώθηκε σε ολόκληρη την Ισπανία. Η Γρανάδα κατελήφθη από τη δεξιά, και λίγες εβδομάδες αργότερα ο Λόρκα συνελήφθη από τον πρώην συνταξιδιώτη του και τελικά τουφεκίσθηκε. Τα πράγματι επικίνδυνα φίδια χρειάζονται κάποια γητειά (σ.σ. ξόρκι) ισχυρότερη απ’ όσο οι σαύρες.

Τα όσα συνέβησαν στον Λόρκα κατά τον εμφύλιο πόλεμο είναι στις γενικές τους γραμμές γνωστά εδώ και κάμποσα χρόνια, και συγκεκριμένα αφότου ο Τζέραλντ Μπρέναν πραγματοποίησε μια προκαταρκτική έρευνα το 1948 και δημοσίευσε τα ευρήματά του στο έξοχα γραμμένο «Πρόσωπο της Ισπανίας» (έκδ. 1950). Νωρίτερα ακόμη, ο Ραμόν Σερράνο Σούνιερ, κουνιάδος του Φράνκο και πρώτος υπουργός του των Εξωτερικών, είχε δώσει μια συνέντευξη σ’ έναν Μεξικανό δημοσιογράφο και είπε ότι την τελική διαταγή για την εκτέλεση του Λόρκα την έδωσε ο Ρούιθ Αλόνσο. Το ενδιαφέρον αυτής της πληροφορίας είναι ότι έριξε την ενοχή γι’ αυτή την αγριότητα στο Καθολικό Κόμμα και απήλλαξε τους φασίστες της περιοχής: πράγματι, έγινε γνωστό ότι τον Αύγουστο του 1936 ο Λόρκα κρυβόταν στη Γρανάδα, στο σπίτι ενός διακεκριμένου φαλαγγίτη, του φίλου και ομοτέχνου του Λούις Ροζάλες. Από την εποχή του Μπρέναν πολλοί Γάλλοι δημοσιογράφοι ερεύνησαν την υπόθεση και έφεραν στο φως περισσότερες πληροφορίες. Τώρα, ο Ίαν Γκίμπσον, Ιρλανδός ισπανολόγος του πανεπιστημίου του Λονδίνου, έγραψε μια συναρπαστική, έξοχα γραμμένη και συγκινητική αφήγηση, η οποία μπορεί να διαβασθή σε δύο επίπεδα: είτε σαν αστυνομικό μυθιστόρημα είτε σαν μια έκθεση της άσκοπης και ζοφερής καταπιέσεως που ασκήθηκε εκείνη την εποχή στη Γρανάδα και που είχε για κορύφωσή της την εντελώς αδικαίωτη δολοφονία του Λόρκα. Ο Γκίμπσον κατόρθωσε επίσης με επιδεξιότητα να ξεκαθαρίσει τα ψέματα και να αποκαλύψει τη συνωμοσία του φόβου και της σιωπής που επί πολλά χρόνια περιέβαλλε αυτή τη δολοφονία: δέκα χρόνια ύστερα από τον εμφύλιο πόλεμο ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο στην Ισπανία να μιλήσει κανείς ανοιχτά για τον Λόρκα. Τα ποιήματά του δεν υπήρχαν στα βιβλιοπωλεία και τα έργα του δεν παίζονταν στα θέατρα.

Το πλεονέκτημα του Γκίμπσον είναι ότι, αντίθετα από τους Γάλλους δημοσιογράφους που ερεύνησαν τη δολοφονία, αντίθετα ακόμη και από τον ίδιο τον Μπρέναν, έζησε επί ένα και πλέον έτος στη Γρανάδα, την οποία επισκέφθηκε και αργότερα για περαιτέρω έρευνες. Γι’ αυτό και τα στοιχεία που συνέλεξε επί τόπου είναι πλήρη. Ο Γκίμπσον κατόρθωσε να αναπαραστήσει τις κινήσεις του ποιητή από την επιστροφή του στη Γρανάδα, το πρωί της 17 Ιουλίου, ως τη στιγμή της εκτελέσεώς του, τα ξημερώματα 19 Αυγούστου, επί τη βάσει των όσων του είπαν όχι μόνο αυτοί που βοήθησαν στη σύλληψη του Λόρκα αλλά και διάφορα κορίτσια, νεκροθάφτες, γιατροί της περιοχής και άλλοι.

Επιπλέον ο Γκίμπσον κατόρθωσε να αναπαραστήσει με μεγάλη ακρίβεια το κλίμα του πολιτικού πάθους στη Γρανάδα, ώστε εξηγεί πώς είναι δυνατόν ο μεγαλύτερος ποιητής της Ισπανίας να προκάλεσε τόσο πολύ το μένος των οπαδών της δεξιάς στη Γρανάδα, την πόλη του, που τόσο την αγαπούσε: οι άνθρωποι αυτοί, μεταξύ άλλων, δεν συγχώρησαν ποτέ στον Λόρκα αυτό που είχε πει για τη μαυριτανική Γρανάδα, ότι δηλαδή ήταν καταστροφή το ότι η πόλη έπεσε στα χέρια του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας, των καθολικών μοναρχών. Γιατί ο Λόρκα δεν ήταν πολιτικό άτομο με τη συνήθη σημασία της λέξεως και καμμιά πράξη του δεν θα ήταν δυνατόν να προκαλέσει την εκτέλεσή του: αιτία ήταν η στάση του, η δεδηλωμένη αντιπάθειά του για την πομπώδη επίδειξη, τη γραφειοκρατία και τη μισαλλοδοξία.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.5.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από την εξιστόρηση του Γκίμπσον συνάγουμε ότι ο Λόρκα τουφεκίσθηκε μαζί με δυο νεόκοπους ταυρομάχους, οι οποίοι είχαν πάρει μέρος στις συγκρούσεις που είχαν γίνει στην περιοχή, ότι η εκτέλεση έγινε πράγματι (όπως πίστευε ο Μπρέναν) στο Βίθναρ, στον συνήθη τόπο όπου έκαναν τις εκτελέσεις οι εθνικιστές, μερικά μίλια έξω από τη Γρανάδα, όχι όμως στον ομαδικό τάφο όπου ρίχνονταν οι εκατοντάδες εκτελούμενοι αριστεροί, αλλά σ’ έναν ελαιώνα, στην κορυφή του οποίου έχουν κτισθή τώρα μερικά τουριστικά μπανγκαλόους, ότι ο υπεύθυνος για την εκτέλεση αξιωματικός ήταν ο συνταγματάρχης Νεστάρες, μεγαλοϊδιοκτήτης τώρα και φιλοτελιστής, ο οποίος ζει ακόμη στη Γρανάδα και στου οποίου την κόρη ο Γκίμπσον παρέδιδε μαθήματα αγγλικής το 1966 με τη μάταιη ελπίδα να αποσπάσει χρήσιμες πληροφορίες, ότι τη διαταγή για την εκτέλεση την έδωσε ο πολιτικός διοικητής της Γρανάδας δήμαρχος Βαλντές Γκουθμάν, ο οποίος πέθανε τον Μάρτιο του 1939 από φυσικό θάνατο, και ότι η σύλληψη ήταν πράγματι έργο του καθολικού Ρούιθ Αλόνσο, ο οποίος έδρασε είτε μόνος του είτε, όπως είναι πιθανώτερο, με τη βοήθεια μιας μεγάλης συμμορίας φίλων του, οι οποίοι πήγαν στο σπίτι του Ροζάλες, όπου είχε καταφύγει ο Λόρκα, εγκαταλείποντας το δικό του σπίτι που ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.7.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η ηχογράφηση της συνομιλίας του Γκίμπσον με τον σενιόρ Ρούιθ Αλόνσο, ο οποίος επίσης ζει ακόμη στη Μαδρίτη, είναι άκρως αποκαλυπτική. Σημαντικό είναι το καινούργιο στοιχείο ότι, αν και η οικογένεια Ροζάλες μπορεί να προσπάθησε να σώσει τον Λόρκα, ο Βαλντές Γκουθμάν ήταν και ο ίδιος εξέχων φαλαγγίτης της περιοχής, και συνεπώς η Φάλαγξ δεν μπορεί να θεωρηθεί τόσο αθώα του αίματος όσο ισχυρίσθηκε ο Σερράνο Σούνιερ.

Το βιβλίο του Γκίμπσον είναι υποδειγματικό στο είδος του: ένα μεμονωμένο περιστατικό ιδιαίτερης σημασίας αναλύεται με τρόπο τόσο ευφυή, ώστε φωτίζει ένα μεγαλύτερο σύνολο. Αξίζει μόνο να σημειωθεί, και με εύλογη έκπληξη, ότι το βιβλίο δημοσιεύθηκε πρώτα στα ισπανικά, από τον παρισινό εκδοτικό οίκο Ρουέντο Ιμπέρικο, ο οποίος ειδικεύεται στις ισπανόγλωσσες εκδόσεις.

*Κείμενο που είχε συντάξει το 1973 ο άγγλος ιστορικός και συγγραφέας Hugh Thomas (1931-2017) με αφορμή την έκδοση αφηγηματικής βιογραφίας του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα διά χειρός του Ίαν Γκίμπσον (Ian Gibson), ιρλανδού συγγραφέα και ισπανολόγου. Το κείμενό του είχε δημοσιευτεί αρχικά στον Observer και ακολούθως στην εφημερίδα «Το Βήμα», την Πέμπτη 24 Μαΐου 1973 (ο τίτλος του ήταν «Οι τελευταίες μέρες του Φεντερίκο Λόρκα»).

Ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα (Federico García Lorca), ένας από τους σημαντικότερους ισπανούς ποιητές και θεατρικούς συγγραφείς του 20ού αιώνα, γεννήθηκε στις 5 Ιουνίου 1898 στο Φουέντε Βακέρος, ένα χωριό της Ανδαλουσίας, στην επαρχία της Γρανάδας.

Προικισμένος με εξαιρετική ευαισθησία, ο Λόρκα τραγούδησε στην ποίησή του την ισπανική γη, την ομορφιά της φύσης, το θάνατο, τη χαρά της ζωής, τους τσιγγάνους, την ύπαιθρο και τις πολιτείες της Ισπανίας.

Τα ποιητικά δημιουργήματά του διακρίνονται για τον υψηλό λυρισμό τους, την τρυφερή ερωτική διάθεση και την έντονη μελαγχολία που αποπνέουν.

Ως θεατρικός συγγραφέας ο Λόρκα δημιούργησε έξοχους δραματικούς χαρακτήρες, ιδίως γυναικών.

Ο Λόρκα εκτελέστηκε αμέσως μετά το ξέσπασμα του Ισπανικού Εμφυλίου, στις 18/19 Αυγούστου 1936, κατά πάσαν πιθανότητα από τους φαλαγγίτες του Φράνκο.

Ο τραγικός θάνατός του συγκλόνισε την Ευρώπη.