«Κοίτα τον ουρανό» – Κατανοώντας την κλιματική αλλαγή μέσα από τους πίνακες ζωγραφικής

Τι μπορεί να το εντοπίσει το έμπειρο μάτι ενός μετεωρολόγου για το κλίμα και την κλιματική αλλαγή σε έναν πίνακα ζωγραφικής;

«Βλέπουμε κάποια σύννεφα και μπορούμε να συμπεράνουμε από αυτά ότι πρόκειται για μια τυπική ανοιξιάτικη μέρα. Πρόκειται για σύννεφα Σωρείτες», παρατηρεί ο φυσικός Χοσέ Μιγκέλ Βίνιας, καθώς στέκεται μπροστά σε έναν πίνακα του Εζέν Μπουντέν με θέμα μια μαρίνα.

Σαν ένας Σέρλοκ Χολμς των πινελιών, δείχνει σε διάφορα σημεία του καμβά, υποδεικνύοντας στοιχεία που μαρτυρούν τον χρόνο και τον καιρό που αναπαριστά ο πίνακας.

«Διαφορετικές λεπτομέρειες δείχνουν ότι υπάρχει άνεμος, αλλά το σύννεφο είναι πολύ οριζόντιο. Αυτό υποδηλώνει ατμοσφαιρική σταθερότητα. Δεν είναι μια μέρα που σε δύο ώρες θα υπάρξει μεγάλη καταιγίδα».

Εξηγεί τους διαφορετικούς τύπους σύννεφων και τα ιστορικά κλιματολογικά γεγονότα, καθώς περιηγείται στο Εθνικό Μουσείο Τίσεν-Μπορνεμίσα της Μαδρίτης, στο πλαίσιο της παρουσίασης του τελευταίου του βιβλίου.

Στο «Απεικονιζόμενοι ουρανοί. Ταξίδι στο χρόνο και τον καιρό στη ζωγραφική» («Los cielos retratados. Viaje a través del tiempo y el clima en la pintura») ο Ισπανός μετεωρολόγος και συγγραφέας παρακολουθεί την ιστορία του κλίματος μέσω της ζωγραφικής, παρατηρώντας τους ουρανούς που έχουν αποτυπώσει στον καμβά καλλιτέχνες από διαφορετικές εποχές και διαφορετικά γεωγραφικά πλάτη και μήκη.

Όμως αρχίζοντας την περιήγηση, ο Βίνιας έχει μια βασική επισήμανση να κάνει.

Η καλλιτεχνική αναπαράσταση του ουρανού, λέει στο La Marea, γίνεται πάντα ποιητική αδεία.

Τα χρώματα και ο φωτισμός συχνά δεν αποτελούν αντανάκλαση της πραγματικότητας, αλλά των συναισθημάτων που αυτή προκάλεσε στους ζωγράφους.

Όμως ακόμα κι έτσι, υπογραμμίζει, τα μοτίβα στους ζωγραφικούς  πίνακες αποτελούν ένα αρχείο του κλίματος στο χρόνο και στο χώρο.

Ο πίνακας «Η χιονοθύελλα» του 1786 του Φρανθίσκο Γκόγια (Photo: Wikimedia Commons, Museo Nacional del Prado)

Οι ουρανοί του Βελάσκεθ και τα χιόνια του Γκόγια

Πολλά έργα από τα μέσα του 16ου αιώνα έχουν αφήσει στοιχεία για αυτό που είναι γνωστό ως «Μικρή Εποχή των Παγετώνων».

Μια περίοδο πολύ χαμηλών θερμοκρασιών, με ισχυρούς και επίμονους παγετούς.

O Βίνιας αφιερώνει ένα κεφάλαιο του βιβλίου του στην εξήγηση του τρόπου με τον οποίο η διαδοχή των χειμώνων, που ήταν πιο σκληροί από το συνηθισμένο, έγινε θέμα ζωγραφικής.

Αυτό συμβαίνει με τους πίνακες του Φλαμανδού ζωγράφου της Αναγέννησης Πίτερ Μπρέγκελ του πρεσβύτερου.

Δύο αιώνες αργότερα, κάτι παρόμοιο θα συνέβαινε με τον Ισπανό ζωγράφο Φρανθίσκο Γκόγια.

Ο πίνακάς του «Η χιονοθύελλα», που ξεχωρίζει για τη μαεστρία του στη ζωγραφική με το λευκό πάνω στο λευκό, απηχεί τη σκληρότητα του χειμώνα που έπληξε την Καστίλη το 1787.

Ως προστιθέμενη αξία στην έρευνά του, ο Βίνιας βάζει τα σύννεφα σε πίνακες διαφορετικών ζωγράφων.

Διαπίστωσε ότι όταν ο Ντιέγκο Βελάσκεθ ζωγράφισε μερικές από τις πιο γνωστές παραγγελίες του, η πόλη γνώρισε έναν πιο ήπιο χειμώνα από ό,τι συνήθως.

Εξ ου και εκείνα τα «υψηλά και μεσαία στρωματοποιημένα σύννεφα» που έγιναν αναγνωρίσιμο χαρακτηριστικό των έργων του Ισπανού ζωγράφου, επισημαίνει.

Από την Αναγέννηση και μετά, παρατηρεί, η ατμόσφαιρα άρχισε να αποτυπώνεται στους πίνακες ζωγραφικής με ακριβή τρόπο.

Οι σκιές, οι ομίχλες και οι αυγές αποτέλεσαν πρόκληση για τους καλλιτέχνες, οι οποίοι προσπαθούσαν να αναπαράγουν πιστά τα χρώματά τους.

Αργότερα καλλιτεχνικά ρεύματα, όπως ο ιμπρεσιονισμός, προσπάθησαν να αποτυπώσουν ό,τι ήταν ευμετάβλητο.

Για το λόγο αυτό οι πίνακες βοηθούν επίσης στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο συμβαίνουν τα μετεωρολογικά φαινόμενα, εξηγεί ο Βίνιας.

Αποτελούν επίσης, ηθελημένα ή όχι, μαρτυρίες συγκεκριμένων ακραίων γεγονότων.

Μια τέτοια περίπτωση είναι για παράδειγμα «Η Πλημμύρα στο Πορ-Μαρλί» του Άλφρεντ Σίσλεϊ.

Στη σειρά αυτή, ο ιμπρεσιονιστής ζωγράφος αποτύπωσε τη στιγμή που τα νερά του Σηκουάνα πλημμύρισαν τη μικρή πόλη, όπου είχε το εργαστήριό του, στα τέλη του 19ου αιώνα.

H παριζιάνικη εκδοχή του πίνακα «Η Πλημμύρα στο Πορ-Μαρλί» του Άλφρεντ Σίσλεϊ. (Photo: Wikimedia Commons)

Ζωγραφίζοντας την κλιματική αλλαγή

Για όλους αυτούς τους λόγους, λέει ο Χοσέ Μιγκέλ Βίνιας -που από το 2013 είναι σύμβουλος του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού- οι πίνακες ζωγραφικής μπορούν επίσης να αποτελέσουν πηγή πληροφοριών για την ιστορική κλιματολογία.

Αλλά πάνω απ’ όλα, παρατηρεί, αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι ό,τι δεν εμφανίζεται πια στους πίνακες ζωγραφικής.

Όταν ξέρεις να κοιτάς με προσοχή, όπως ο Ισπανός μετεωρολόγος, μπορούν να αποκαλύψουν πολλά για πιο άμεσες και σύγχρονες απειλές, όπως η κλιματική αλλαγή.

Μπορεί κάποιος να την παρακολουθήσει για παράδειγμα μέσα από τα έργα του Καναλέτο.

Ο διάσημος Βενετός ζωγράφος της εποχής του ροκοκό διακρίθηκε ιδιαίτερα στη ζωγραφική τοπίων.

Οι πιστές απεικονίσεις του επιτρέπουν να δούμε τη στάθμη του νερού των καναλιών της Βενετίας πριν από τρεις αιώνες.

Μια σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα είναι αποκαλυπτική.

Τι έπεται άραγε από εδώ και πέρα;

Για να κατανοήσουμε την κλιματική αλλαγή μέσα από τη σύγχρονη ζωγραφική, επισημαίνει ο Βίνιας, πρέπει να εξετάσουμε αυτό που αναπαρίσταται, αλλά και αυτό που δεν αναπαρίσταται.

«Υπάρχουν μοτίβα που κάποτε επαναλαμβάνονταν και τώρα είναι δύσκολο για έναν καλλιτέχνη τοπίου να τα ζωγραφίσει», εξηγεί, «επειδή δεν φαίνονται πια».

Αντίθετα, ίσως να αλλάξουν τώρα και πάλι τις παλέτες των ζωγράφων άλλα καιρικά φαινόμενα, που γίνονται πιο ακραία και πιο συχνά.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι εκτεταμένες ξηρασίες…