Μιχάλης Δερτούζος: Η κλασική μάχη ανάμεσα στη λογική και στην πίστη

— Τι είναι τελικά αυτό που καθορίζει την πορεία μας στη ζωή;

Νομίζω ο Θεός ή η φύση — ό,τι προτιμάτε… Ένα καλό ισοζύγιο μεταξύ Θεού και φύσης είναι μια λύση για να πορευτούμε. Δεν λέω ότι παίζουν και τα δύο τον ίδιο ακριβώς ρόλο, αλλά δίνουν ένα καλό ισοζύγιο, και τα υπόλοιπα μετά εξαρτώνται από εμάς. Η τύχη επίσης παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο, η αγωγή… Αλλά τα γονίδια παίζουν τον πιο σημαντικό ρόλο… Αν γεννηθείς με ελλείψεις, δεν μπορείς να προχωρήσεις. Ο κάθε άνθρωπος νομίζω ότι αποτελεί κράμα αυτών των πραγμάτων. Ορισμένοι έχουν ίσως μεγαλύτερη δόση από το ένα ή από το άλλο, αλλά και τζίνι να γεννηθείς, αν τα παρατήσεις όλα και αρχίσεις τα ναρκωτικά, τελείωσε…

— Τι εννοείτε όταν λέτε «φύση», «Θεός»; Αυτές οι δύο έννοιες για σας ταυτίζονται;

Μάλλον ταυτίζονται αυτές οι δύο έννοιες. Ορισμένοι άνθρωποι όμως προσβάλλονται αν ακούσουν τη λέξη «Θεός». Νομίζουν ότι ο Θεός είναι παλιά, ντεμοντέ έννοια. Εγώ πιστεύω. Αν διαβάσετε το κεφάλαιο 14 του βιβλίου μου (σ.σ. «Τι μέλλει γενέσθαι», εκδόσεις Λιβάνη, 1998), θα καταλάβετε πού βασίζεται αυτή η πίστη. Μια νύχτα που είχα πάει στο MIT —δύο, τρεις η ώρα— τα παιδιά είχαν τελειώσει από μια προσπάθεια να κατασκευάσουν έναν ιό που θα εξουδετέρωνε έναν άλλον ο οποίος είχε εμφανιστεί και είχε αρχίσει να καταστρέφει τα μηχανήματα. Μαζευτήκανε λοιπόν εκεί όλοι για να το αντιμετωπίσουν, και την ώρα που έφτασα είχαν τελειώσει. Πάω να φύγω και δεν με αφήνανε. Μου λένε: «Καθίστε, εδώ τρώμε πίτσα». Τρώγανε πίτσα και μιλούσαν για τον Θεό. Με ρωτάνε: «Εσείς πιστεύετε;» Λέω: «Παιδιά, καλύτερα να φύγω» (γέλια). Δεν μ’ αφήνανε όμως και συνέχισαν τις ερωτήσεις.

Τους λέω: «Ακούστε, αυτά που συζητάτε δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κλασική μάχη ανάμεσα στη λογική και στην πίστη». Γι’ αυτά τα δύο πράγματα ουσιαστικά συζητούσαν τα παιδιά. Τους λέω: «Ο Καρτέσιος και όλοι αυτοί, όπως κι εσείς τώρα, πίστευαν στην τεχνολογία, στην επιστήμη, στη λογική… Σας αρέσει η λογική, την θεωρείτε ακράδαντη, αλλά η λογική έχει τρύπες, παιδιά, όπως αποδεικνύει το παράδοξο του Ράσελ». Δύο παιδιά δεν το ξέρανε και τους το εξήγησα: «Υποθέστε ότι υπάρχει ένα χωριό όπου ο μπαρμπέρης ξυρίζει αυτούς και μόνον αυτούς που δεν ξυρίζονται. Ερώτηση: Ξυρίζει ο μπαρμπέρης τον εαυτό του; Αν ξυρίζει τον εαυτό του, παραβιάζει τον νόμο, γιατί υποτίθεται ότι ξυρίζει μόνον αυτούς που δεν ξυρίζονται. Και αν δεν ξυρίζεται, πάλι παραβιάζει τον νόμο, διότι ο νόμος τού επιβάλλει να ξυρίζει αυτούς που δεν ξυρίζονται. Λοιπόν, αυτή η ωραία λογική, η οποία μοιάζει τελείως σωστή, σαν φιρμάνι του βασιλιά, αποδεικνύεται ότι έχει μια τεράστια τρύπα. Πώς λοιπόν, παιδιά, εσείς ξέρετε ότι η δική σας λογική, η οποία αποδεικνύει την ύπαρξη ή τη μη ύπαρξη του Θεού —δεν με ενδιαφέρει ποιο από τα δύο—, πώς ξέρετε ότι δεν έχει τρύπες; Λοιπόν, να η λογική σας… Πετάξτε την».

Και μετά τους λέω: «Κοιτάξτε τον τρόπο με τον οποίον έχετε κατασκευαστεί. Έχουμε το κρανίο, τον εγκέφαλο. Το έξω μέρος είναι οι νευρώνες, οι οποίοι, συνδεδεμένοι μεταξύ τους, κάνουν πράγματα που έχουν σχέση με τη λογική. Γι’ αυτό και μας αρέσει η λογική, επειδή είναι εύκολη. Αν πάτε παραμέσα, θα βρείτε τον υποθάλαμο, τους αδένες και τα ζουμιά —την αδρεναλίνη και τα διάφορα άλλα—, τα πράγματα αρχίζουν να μπερδεύουν. Είμαστε κατασκευασμένοι με τέτοιον τρόπο ώστε να έχουμε δύο εσωτερικές λειτουργίες: την υπολογιστική —της λογικής— και τα ζουμιά — του πάθους και των αισθήσεων. Ο άνθρωπος δεν γίνεται να μην τα έχει και τα δύο· αν έχει μόνο το ένα ή μόνο το άλλο, κάτι δεν πάει καλά. Αν έχεις μόνο πίστη, πήγαινε να πηδήσεις από τον δέκατο όροφο πιστεύοντας ότι θα ζήσεις. Και αν έχεις μόνο λογική, πάλι είσαι υποψήφιος να κάνεις κουταμάρες. Γιατί τι θα γίνει αν μάθεις ότι έχεις καρκίνο στο πάγκρεας και σου μένουν μόνο 20 μέρες; Πώς θα σε βοηθήσει η λογική σ’ αυτό; Λοιπόν, για μένα αυτά τα δύο είναι όπως οι ρόδες και το τιμόνι ή όπως οι ρόδες και η μηχανή. Πρέπει να τα έχεις και τα δύο για να οδηγήσεις το αυτοκίνητο».

Τελικά, πιστεύω στον Θεό χωρίς να κάνω την κουταμάρα να προσπαθώ να το εξηγήσω. Πιστεύω γιατί αυτό είναι το ένα από τα δύο πόδια που χρειάζομαι — το άλλο είναι η λογική.

— Η πίστη μάς είναι αναγκαία για να αντιμετωπίσουμε το άγνωστο που μας περιβάλλει και δεν επιδέχεται εξηγήσεις λογικές;

Ναι, αυτή είναι η βάση τού γιατί χρειαζόμαστε πίστη. Υπάρχουν πολλοί λόγοι, αλλά αυτός είναι ίσως ο βασικός — ο φόβος του αγνώστου, η παντελής έλλειψη ικανότητας να καταλάβουμε ορισμένα πράγματα. Πάντως, γενικά πιστεύω ότι η πίστη και η λογική χωρίστηκαν μέσα στον άνθρωπο την περίοδο του Διαφωτισμού, και το ένα πήγε και έγινε τεχνολογία και το άλλο πήγε και έγινε ουμανισμός. Η μεν τεχνολογία διέπρεψε, απελευθέρωσε το πεδίο όπου θα συνέβαινε η βιομηχανική επανάσταση, η βιομηχανική επανάσταση τελικά έγινε, πλούτισε ο κόσμος ο Δυτικός… και μετά άρχισε να ανακαλύπτει ότι κάτι του λείπει. Είδαμε τα παιδιά να κάνουν μικροεπαναστάσεις, να παίρνουν ναρκωτικά, να μην τους αρέσει τίποτε… Είδαμε τους μεγάλους να μην αισθάνονται ολοκληρωμένοι… Για μένα, αυτά τα συμπτώματα των τελευταίων 100 χρόνων είναι τα συμπτώματα του διαχωρισμού της πίστης από τη λογική. Άσε που, αν δεν σου αρέσουν αυτές οι φιλοσοφίες, δεν θα είσαι σε θέση πρακτικά να κινηθείς αύριο — αν δεν έχεις και τα δύο.

*Απόσπασμα από συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο αείμνηστος Μιχάλης Δερτούζος στον Θανάση Λάλα και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 22 Φεβρουαρίου 1998.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.2.1998, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο διαπρεπής επιστήμονας Μιχάλης Δερτούζος γεννήθηκε στην Αθήνα στις 5 Νοεμβρίου 1936 και απεβίωσε στη Βοστώνη, στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης, τη νύχτα της 27ης Αυγούστου 2001.

Ο Δερτούζος διετέλεσε καθηγητής του φημισμένου MIT (Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης) και διευθυντής του περίφημου Εργαστηρίου Επιστήμης των Υπολογιστών (Laboratory for Computer Science/LCS) στο ίδιο πανεπιστημιακό ίδρυμα από το 1974 έως το 2001.