Δημήτρης Πικιώνης: Πολυεδρικός, αντιφατικός, εις άκρον ευαίσθητος

Ο Δημήτριος Πικιώνης με το πολύπλευρο και πολυσήμαντο έργο του, που απλώνεται σε μισόν αιώνα καλλιτεχνικής ζωής, στάθηκε όχι μόνο ένας μεγάλος πνευματικός άνθρωπος και δημιουργός, αλλά και ένας υποχρεωτικός πόλος αναφοράς στην τέχνη μας. Απέναντί του όλοι κατά καιρούς ελογοδότησαν, ίσως χωρίς να το διανοούνται, ή χωρίς ο ίδιος ποτέ να το επιδιώξει. Το να θελήσει όμως κανείς να κατανοήσει τον Πικιώνη σαν προσωπικότητα, να εννοήσει τη δράση του, να εκτιμήσει τη συμβολή του στις προσπάθειες δημιουργίας μιας σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής, μιας σύγχρονης ελληνικής τέχνης και, γενικότερα, ενός νεοελληνικού πολιτισμού, είναι ένα εγχείρημα εξ αντικειμένου δύσκολο.

Και τούτο για δυο κυρίως λόγους. Ο πρώτος είναι ότι η δράση του είναι ποικίλη —θεωρητική διδασκαλία, λαογραφικές μελέτες, ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική— χωρίς σύγχρονα να μπορεί να διαιρεθεί και να εξετασθεί χωριστά. Οι διάφορες πλευρές του έργου του αλλολοφωτίζονται και τελικά συγκλίνουν σ’ ένα καθορισμένο πνευματικό μήνυμα· αποκαλύπτουν ένα λίγο-πολύ στέρεο και συγκεκριμένο όραμα. Το όραμα όμως τούτο πραγματώνεται πολλές φορές διαφορετικά σε κάθε ιδιαίτερο τομέα δραστηριότητας, ανάλογα με τις δυσκολίες και τον ιδιαίτερο προβληματισμό που αυτός επιβάλλει. Κι αυτό δίνει πολλές φορές στον επιπόλαιο μελετητή αφορμή για λαθεμένες συγκρίσεις και αξιολογήσεις.

Ο δεύτερος λόγος είναι η ίδια η προσωπικότητα του Πικιώνη. Πολυεδρικός από ιδιοσυστασία και καλλιέργεια, αντιφατικός από τις ίδιες του τις καταβολές και από την εγκόσμια τοποθέτησή του, εις άκρον ευαίσθητος, ώστε όχι μόνο να αποτιμά θεωρητικά και αισθητικά τις αξίες, αλλά και να τις βιώνει ηθικά και να κάνει την κίνησή τους προσωπική του μοίρα, αλληλέγγυος με τα πάντα, ο Πικιώνης δεν προσφέρεται σε κανενός είδους κατάταξη.

[…]

Και τώρα ερχόμαστε στο ερώτημα: Κατόρθωσε ο Πικιώνης, κι ως ποιο βαθμό, να κάνει πραγματικότητα το υψηλό του όραμα στην αρχιτεκτονική του; Ή τουλάχιστον έδειξε το δρόμο; Κι ακόμα, ο δρόμος που τυχόν έδειξε είναι «έγκυρος» και «αρμόδιος», όπως θάλεγε ο ίδιος, για την ιστορική στιγμή που ζούμε; Πέρα από την ομόφωνη αναγνώριση της υψηλής πλαστικής ποιότητας του έργου του, ακούγεται συχνά η αντίρρηση ότι το αρχιτεκτονικό του τουλάχιστον έργο εξαντλείται σε μια ρομαντική παρελθοντολογία, ότι μορφοκρατείται, ότι δεν είναι σύγχρονο.

Ο Πικιώνης είναι βέβαια, από μιαν άποψη, ρομαντικός. Δεν ασχολήθηκε με τα καυτά προβλήματα που έθεσε η τεχνολογική επανάσταση κι’ οι κοινωνικές μεταλλαγές της εποχής μας στην αρχιτεκτονική. Δεν μπόρεσε ή μάλλον δεν θέλησε να υπηρετήσει τον βιομηχανικόν άνθρωπο, ούτε να μεταχειρισθεί τα μέσα του, ούτε να δουλέψει με τον ρυθμό του. Προσηλώθηκε στις πανάρχαιες εκείνες ρίζες απ’ τις οποίες ο σύγχρονος άνθρωπος κινδυνεύει ν’ αποκοπεί εντελώς, ένιωσε βαθιά τον κίνδυνο αυτής της αποκοπής, οραματιζόμενος το τι μπορούσε απ’ τις ίδιες αυτές ρίζες να βλαστήσει. Το κύριο πρόβλημά του στάθηκε πώς και ο ίδιος να σωθεί απ’ τον κίνδυνο τούτο, και πώς να σώσει τους άλλους φρονηματίζοντας. Αλλά μήπως το πρόβλημα τούτο είναι λιγότερο καυτό από τ’ άλλα; Μήπως δεν είναι ένα κατεξοχήν σύγχρονο πρόβλημα; Κι αν, όπως λέει κάπου ο ίδιος μιλώντας για την ανοικοδόμηση, «το υλικό μέγεθος του έργου, οι κύριες συμβατικότητες με τις οποίες δένεται —και μαζί μ’ αυτές η εσωτερική συμβατικότητα του ίδιου του εαυτού μας— επόμενο είναι να ρίξουν το έργο στην πράξη, κάτω από την ιδεώδη στάθμη που το οραματίστηκε η θεωρία», νομίζω ότι με το δικό του το έργο, στην προσπάθειά του να το υψώσει ακριβώς στην ιδεατή στάθμη, έδειξε ότι κάπου, μέσα στον άνθρωπο, η αντίσταση για τη διατήρηση της στάθμης του αρχιτεκτονικού έργου είναι ακόμα δυνατή.

Το υψηλό του φρόνημα, το μέγιστον αυτό μάθημά του, περισσότερο από τις αρετές του έργου του, μας τον κάνει πολύτιμο και αναγκαίο. Πιστεύω ακόμα πως κι οι δι’ «άλλης οδού» πορευόμενοι, εκεί που θα φτάσουν, στο μέλλον, θα βρουν ίσως ανέλπιστα μπροστά τους κάποιον γλυκύν καρπόν της δικιάς του προσπάθειας. Όπως λέει και ο σοφός της Σαλαμάνκας, ο Miguel de Unamuno: «Καθένας που αγωνίζεται για ένα οποιοδήποτε ιδεώδες, ακόμη κι αν το ιδεώδες του μοιάζει να κείται στο παρελθόν, αυτός οδηγεί τον κόσμο προς το μέλλον. Η πορεία, όπως πάντα, είναι προς το μέλλον, κι όποιος πορεύεται προς τα κει πηγαίνει, έστω κι αν πορεύεται κοιτάζοντας προς τα πίσω». Και ποιος ξέρει αν αυτός δεν είναι κι ο καλύτερος τρόπος!

*Αποσπάσματα από διάλεξη που είχε δώσει ο διακεκριμένος αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Παναγής Ψωμόπουλος (1926-2017) με την ευκαιρία μιας αναδρομικής έκθεσης του περίφημου Δημήτρη Πικιώνη στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο (ΑΤΙ).

Ο Ψωμόπουλος υπήρξε αγαπημένος μαθητής του Πικιώνη και στενός συνεργάτης του Κωνσταντίνου Δοξιάδη (1913-1975), πρωτοπόρου και διεθνώς καταξιωμένου αρχιτέκτονα και πολεοδόμου.

Ο Παναγής Ψωμόπουλος (δεξιά) μαζί με τον επιστήθιο φίλο του Γ. Π. Σαββίδη στον Πόρο το 1975 (πηγή: protagon.gr)

Ο σπουδαίος αρχιτέκτονας και ακαδημαϊκός Δημήτρης Πικιώνης απεβίωσε στις 28 Αυγούστου 1968 στην Αθήνα, σε ηλικία 81 ετών.