Επιμύθιο

Η διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη ήταν η πρόταση του εθνικού, κοινωνικού και πολιτικού ριζοσπαστισμού που διαμόρφωσε το κλίμα, τις προτεραιότητες και την αισθητική της περιόδου της Μεταπολίτευσης μέχρι την έκρηξη της οικονομικής κρίσης. Ήταν μια απάντηση στην πρόκληση της Ιστορίας την εναρκτήρια στιγμή της Μεταπολίτευσης. Ήταν η πρόταση μιας φιλόδοξης πολιτικής και κοινωνικής αναδιανομής. Μια πρόταση για το κοινωνικό συμβόλαιο της Μεταπολίτευσης.

Το ΠΑΣΟΚ συγκροτήθηκε και αυτοπαρουσιάστηκε ως πολιτικό και κοινωνικό υποκείμενο: κίνημα αλλαγής –το πολιτικό υποκείμενο–, κίνημα των μη προνομιούχων –το κοινωνικό υποκείμενο–, κίνημα πολυσυλλεκτικό, πλειοψηφικό, ριζοσπαστικό, πατριωτικό, κοινωνικά διεκδικητικό. Η βασική διεκδίκηση ήταν μια γραμμική εξέλιξη «από το καλό στο καλύτερο» που θεμελίωνε κεκτημένα. Η χώρα, η κοινωνία, η οικονομία, το κράτος, οι διεθνείς συσχετισμοί είναι προφανώς πεδία πολύ πιο πολύπλοκα και αντιφατικά από αυτήν τη γραμμική αντίληψη, «από το καλό στο καλύτερο» ό,τι και αν συμβεί.

Απόσπασμα από το χαιρετισμό του Ευάγγελου Βενιζέλου στην εκδήλωση για την 50ή επέτειο της Διακήρυξης της 3ης του Σεπτέμβρη 1974 (Ζάππειο, 3 Σεπτεμβρίου 2024).

Στη Μεταπολίτευση λοιπόν […] υπήρχαν κάποιες σταθερές, τα δικαιώματα διευρύνονταν, αμφισβητούνταν, τα παίρνανε πίσω, αλλά υπήρχαν κάποιες σταθερές […].

Ο Μητσοτάκης, δεν είναι μόνο ο Βορίδης, δεν είναι μόνο οι προερχόμενοι από τον ΛΑΟΣ, έχουν μια αναθεωρητική αντίληψη για την ιστορία, ιδιαίτερα για τη Μεταπολίτευση, δεν το κάνουν τυχαία, προσεγγίζουν και ενσωματώνουν πλευρές της πολιτικής alt-right, της άκρας Δεξιάς παγκοσμίως […] με ένα φιλελεύθερο μανδύα […].

Επί της ουσίας είναι ένα σκληρό καθεστώς αναθεώρησης όλου του στάτους και της κουλτούρας των δικαιωμάτων, των εργασιακών κατακτήσεων και όλης της πολιτικής κουλτούρας που οδήγησε αυτές τις δεκαετίες να περάσουμε ακόμα και χρεοκοπίες, ακόμα και ό,τι έχει περάσει η χώρα […]».

Απόσπασμα από ομιλία του Νίκου Βούτση σε εκδήλωση της Νομαρχιακής Επιτροπής ΣΥΡΙΖΑ – ΠΣ Βόρειας Αθήνας με θέμα «Η Δημοκρατία στο στόχαστρο – Δικαιοσύνη παντού!» (3 Νοεμβρίου 2022).

Θανάσης Λάλας: Η εφηβεία της δημοκρατίας μας ήταν το ΠΑΣΟΚ του ’81;

Θεόδωρος Πάγκαλος: Ναι, αποτέλεσε ο Παπανδρέου ένα είδος εφηβείας. Και όταν λέω εφηβεία, εννοώ αυτό που παθαίνει κανείς στην εφηβεία. […] Εγώ λοιπόν νομίζω ότι το ’81, όταν ήρθε το έτερον ήμισυ του ελληνικού λαού στην εξουσία, που ήταν χρόνια στο περιθώριο, πέρασε ένα πρώτο στάδιο εφηβείας ως το 1985, όπου ονειρευόταν τα πάντα, ήθελε να αλλάξει τα πάντα, να γυρίσει τον κόσμο ανάποδα! Είμαι από αυτούς που θεωρούν ότι ο Παπανδρέου το ’81 πραγματικά πίστευε ότι στην Ελλάδα θα δημιουργούσαμε μια πρωτόγνωρη εμπειρία, πρωτοφανή παγκοσμίως, όπου θα γίνονταν ουσιαστικές οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές, θα άλλαζε η νοοτροπία των ανθρώπων και από εκλογική αναμέτρηση σε εκλογική αναμέτρηση ο νέος άνθρωπος θα ψήφιζε να μην αυξηθεί το ατομικό του εισόδημα, αλλά να αυξηθούν οι κοινωνικές παροχές… (γέλια).

Θ. Λ.: Πίστευε δηλαδή ο Ανδρέας Παπανδρέου στην «ουτοπία»;

Θ. Π.: Εγώ νομίζω ναι… Πίστευε στην ουτοπία ειλικρινά. Δηλαδή κάπου ήθελε να κάνει μια σοσιαλιστική επανάσταση μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Αυτό βέβαια δεν είχε γίνει πουθενά ως τότε…

Θ. Λ.: Τι είναι αυτό που κάνει έναν έξυπνο άνθρωπο, όπως ήταν αναμφίβολα ο Ανδρέας Παπανδρέου, να πιστεύει σ’ αυτή την ουτοπία; Η ουτοπία να γίνεται γι’ αυτόν πίστη;

Θ. Π.: Κι εγώ το πίστευα τότε… Βέβαια πίστευα ότι μπορούμε να τα κάνουμε όλα αυτά διατηρώντας και κάποιες αμφιβολίες. Ο Παπανδρέου ήταν…

Θ. Λ.: …απόλυτος!

Θ. Π.: Όχι ακριβώς. Δεν έκανε δεύτερες σκέψεις όπως εγώ. Εγώ είχα περάσει την κομμουνιστική εμπειρία, είχα προσγειωθεί στην πραγματικότητα έχοντας σχέσεις με τις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού τότε, αλλά, παρ’ όλα αυτά, στις καλές μου στιγμές, όταν ήθελα να νιώσω ευτυχής, πίστευα ό,τι πίστευε και ο Παπανδρέου.

Θ. Λ.: Πότε αρχίσατε να νιώθετε ότι όλα αυτά ήταν μια ουτοπία, ότι τίποτε απ’ όλα αυτά δεν θα γινόταν;

Θ. Π.: Όταν πήραμε την εξουσία το ’81. Πέσαμε μέσα στον ωκεανό της ελληνικής πραγματικότητας. Ρουσφέτια, μικροσυμφέροντα, συντεχνίες… Τίποτε το ιδιαίτερο, απλώς όλα αυτά που συγκροτούν την πραγματικότητα. Δεν είναι αποκρουστική η ελληνική πραγματικότητα, απλώς είναι σκληρή, όπως κάθε φορά η πραγματικότητα. Εμείς κάναμε προσπάθειες τότε να δώσουμε, για παράδειγμα, δύο επιχειρήσεις στους εργαζομένους, να δώσουμε τη δυνατότητα μιας αυτοδιαχείρισης, με διευθυντικά στελέχη που όριζε το κράτος, αλλά που στην πραγματικότητα ήταν υπό τον έλεγχο των εργαζομένων. Τελικά οι εργαζόμενοι σκόρπισαν την επιχείρηση. Με άλλα λόγια, άρχισαν χωρίς έλεγχο να δίνουν στους εαυτούς τους υπερωρίες που δεν δούλευαν, σταμάτησαν να πηγαίνουν στην ώρα τους, έριξαν κάθετα την παραγωγικότητα. Τελικά τα διέλυσαν όλα… Λήστεψαν την ίδια τους την επιχείρηση, έκλεβαν την ίδια τους την τσέπη!

Θ. Λ.: Φοβερή απογοήτευση, ε;

Θ. Π.: Έτσι είναι τελικώς οι άνθρωποι… Το λάθος, το μεγαλύτερο λάθος, είναι να πιστέψεις ότι ο άνθρωπος αλλάζει… Δυστυχώς δεν αλλάζει ο άνθρωπος από τίποτε, ούτε από τους μεγάλους κοινωνικούς πειραματισμούς ούτε από τις επαναστάσεις! Και αν ο άνθρωπος αλλάζει, αν το δεχτούμε, αλλάζει με φοβερή καθυστέρηση σε σχέση με τα συντελεσθέντα γύρω του.

Απόσπασμα από συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Θεόδωρος Πάγκαλος στον Θανάση Λάλα και στην εφημερίδα «Το Βήμα» (20 Απριλίου 1997).

Τα ανωτέρω συνιστούν, κατά την προσωπική μου αντίληψη, το επιμύθιο της όλης —αναμφίβολα πλούσιας και πολυπρισματικής— αρθρογραφίας που αναπτύχθηκε τις τελευταίες μέρες, τόσο στο in όσο και σε ολόκληρο τον ελληνικό Τύπο, πάνω στο θέμα της 50ής επετείου της ιδρυτικής διακήρυξης του ΠΑΣΟΚ.

Ιδού το κοινωνικό συμβόλαιο και η αισθητική της Μεταπολίτευσης, τα κεκτημένα και οι σταθερές της, η πολιτική κουλτούρα της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, η ουτοπία και οι εφηβικές αυταπάτες, η σκληρή πραγματικότητα και οι απογοητεύσεις.

Δυστυχώς, κι επειδή η ιστορία δεν εξελίσσεται ως γνωστόν γραμμικά, τα πράγματα δεν πήγαν «από το καλό στο καλύτερο»…