Σεπτεμβριανά: Οι τελευταίες ημέρες του Βυζαντινού Κράτους

Καθ’ οδόν προς την Κωνσταντινούπολιν, όπου επρόκειτο να λάβη μέρος εις το εκεί Διεθνές Βυζαντινολογικόν Συνέδριον ως εκπρόσωπος του Πανεπιστημίου της Βιέννης, ο υφηγητής κ. Π. Κ. Ενεπεκίδης διέκοψε το ταξίδι του εις την Ελληνικήν πρωτεύουσαν, μη θελήσας ο διαπρεπής επιστήμων να συμμετάσχη εις το εν λόγω Συνέδριον κατόπιν των όσων έλαβαν χώραν εις την Κωνσταντινούπολιν (σ.σ. τα διαβόητα Σεπτεμβριανά). Και αντί των δύο επιστημονικών ανακοινώσεων τας οποίας θα έκαμνεν εκεί, ο Έλλην υφηγητής εθεώρησε προτιμότερον να απευθύνη προς τους συγκεντρωθέντας εις Κωνσταντινούπολιν Βυζαντινολόγους του Δυτικού Κόσμου την κάτωθι ανοικτήν επιστολήν επί τη σημερινή ενάρξει των εργασιών του Συνεδρίου:

Αξιότιμοι κύριοι,

Σας επεφυλάχθη η σπανία όσον και περίεργος τύχη να συμμετέχετε σήμερον εις ένα επιστημονικόν συνέδριον που κατέστη αξιοσημείωτον πριν ακόμη αρχίση. Όταν κουρασμένοι θα αποχωρήσετε από την τελευταίαν δεξίωσιν του συνεδρίου, θα έχετε ίσως τον καιρόν να σκεφθήτε τα εξής: Ελάβατε μέρος εις ένα συνέδριον Βυζαντινολόγων από το οποίον ηναγκάσθησαν να απόσχουν οι Έλληνες. Αλλά και αν θα μετείχαν, δεν θα ηκούετο η Ελληνική γλώσσα, η γλώσσα δηλαδή των κειμένων της επιστήμης μας, διότι η γλώσσα αυτή δεν ενεκρίθη υπό της οργανωτικής επιτροπής του συνεδρίου ως γλώσσα επιστημονικών ανακοινώσεων. Και τούτο εις μίαν πόλιν —εις την Κωνσταντινούπολιν— η οποία επί χίλια έτη ημύνθη διά την γλώσσαν αυτήν, και αυτή ημύνθη δι’ ημάς, διά την Ευρώπην, και έσωσε τον Χριστιανικόν πολιτισμόν. Εν τω μεταξύ θα διαπιστώσετε κατά την παραμονήν σας εκεί ότι η απαγορευθείσα αυτή γλώσσα δεν είναι μόνον η γλώσσα νεκρών κειμένων προς σπουδήν, αλλά η γλώσσα που ομιλούν οι άνθρωποι της πόλεως εις την οποίαν ευρίσκεσθε, εκείνοι τουλάχιστον που συνδέουν ακόμη την πρωτεύουσαν του Βυζαντινού κράτους με την έννοιαν την οποίαν υπερασπίσθηκε το κράτος αυτό επί χίλια έτη: την χριστιανικήν Ευρώπην, αυτήν που σεις τώρα εκπροσωπείτε.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.9.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αλλά σας επεφυλάχθη, αξιότιμοι κύριοι, κατά το αξιοσημείωτον τούτο συνέδριον και μία άλλη περίεργος τύχη — ίσως μία μοναδική τύχη. Παρέστητε ή παρίστασθε ακόμη αυτήν την στιγμήν μάρτυρες των τελευταίων ημερών του Βυζαντινού Κράτους. Ημπορείτε κάλλιστα να ειπήτε ότι είσασθε παρόντες εις το γεγονός εκείνο που απετέλεσε μίαν βαθείαν τομήν εις την παγκόσμιον ιστορίαν: την Άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως. Διότι αυτό που συνέβη την προπαρελθούσαν Τρίτην (σ.σ. 6 Σεπτεμβρίου 1955), τι άλλο ήτο παρά μία νέα Άλωσις, ομοία με εκείνην που συνέβη μίαν άλλην Τρίτην τον Μάιον του 1453; Είναι πολύ πιθανόν, κύριοι σύνεδροι, η νέα αυτή Άλωσις της Βασιλίδος ν’ απετέλει, ως μία έκπληξις, μέρος του επισήμου προγράμματος του συνεδρίου και να συμπεριελήφθη εις αυτό ίσως διά να δώση μίαν παραστατικήν εικόνα εκ του φυσικού τού πώς ακριβώς είχεν η υπόθεσις κατά την αξιοσημείωτον εκείνην Τρίτην της 29ης Μαΐου 1453. Εάν η ιστορική αυτή αναπαράστασις συνέβη μίαν εβδομάδα προ της ενάρξεως των εργασιών του συνεδρίου και όχι κατά την διάρκειαν ή το τέλος αυτού, όπως θα επερίμενε κανείς, τούτο ημπορεί να εξηγηθή κατά δύο τρόπους. Πρέπει να υποθέσωμεν ή ότι επρόκειτο περί μιας «πρόβα τζενεράλε» ή ότι ο σκηνοθέτης της παραστάσεως έκαμε λάθος εις την ημερομηνίαν της πρεμιέρας.

Η τραγική αυτή πρεμιέρα ετελείωσε με θύματα τους Έλληνας και με μόνους θεατάς εκείνους που την εσκηνοθέτησαν. Σας φαντάζομαι τώρα, αξιότιμοι κύριοι, να βαδίζετε σιωπηλοί μέσα από τους θλιβερούς δρόμους με τα λεηλατημένα καταστήματα, τας πυρποληθείσας εκκλησίας, τους ανεωγμένους τάφους των Πατριαρχών, τα καταστραφέντα ψηφιδωτά και έργα τέχνης. Θλιβεροί θα είναι οι δρόμοι σας από ανθρώπους που έχασαν τα πάντα και κάθηνται τώρα περίλυποι επί των ερειπίων.

[…]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.9.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Δεν είναι η συναισθηματικότης του Έλληνος που υπαγορεύει τας γραμμάς της ανοικτής αυτής επιστολής. Ούτε συναισθηματικός είναι ο γράφων και διότι υπήρξε μαθητής σας και διότι έρχεται και αυτός από τα ψυχρά κλίματα, αναγκασθείς να σταματήση εδώ εις τας Αθήνας — εις το μέσον της οδού προς την Κωνσταντινούπολιν. Όχι αυτό. Του δίδεται απλώς τώρα η ευκαιρία να απελευθερωθή από κάτι που του επίεζε την ψυχήν, από κάτι που δεν κατώρθωνε ποτέ να κάνη εντελώς σαφές κατά τας παραδόσεις του ή τας δημοσίας του διαλέξεις προ του καλουμένου Δυτικού κόσμου. Και είναι αυτό το κάτι, αυτή η ανάλαφρη αίσθησις του κρυφού φόβου ή ένα κάποιο συναίσθημα ανασφαλείας και αβεβαιότητος που διείπε πάντοτε τας σχέσεις των Βυζαντινών μας προγόνων προς τους λαούς που τους περιέβαλλον, κατόπιν τους περιέσφιγγον διά να τους υποδουλώσουν εν τέλει. Αυτός ο ακαθόριστος και όμως υφιστάμενος φόβος ότι ούτε συνθήκαι, ούτε συμμαχίαι, ούτε φιλίαι ημπορούν να είναι τα ασφαλή εχέγγυα της συνυπάρξεως ενός κόσμου που απέρρευσεν από τον αρχαίον Ελληνικόν και παρελήφθη με την γλώσσαν του από τον Χριστιανισμόν — της συνυπάρξεως του κόσμου αυτού με έναν κόσμον που, εκτός από την γεωγραφικήν του πατρίδα κάπου εις την Ασίαν, σχεδόν τίποτε άλλο δεν έφερε μαζί του. Αυτή η έλλειψις προϋποθέσεων ενός λαού που ανεβαίνει εις το προσκήνιον της Ιστορίας, αυτός ο εφιαλτικός φόβος πριν εγκαθιδρυθή οριστικώς εις την Ευρώπην —και ακριβώς διά να αποτραπή— ηνάγκαζε τον γηραιόν Αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγον να κάμη κατά το τέλος του 14ου αιώνος τα περίφημα εκείνα επαιτικά του ταξίδια προς την Δύσιν διά να σώση ό,τι ήτο δυνατόν —και δεν ήτο πλέον δυνατόν— να σωθή. Και όταν η απουσία αυτή προϋποθέσεων και μαζί της ο φόβος απλώθηκε ως μία ατελείωτη νύκτα επάνω από την Νοτιοανατολικήν Ευρώπην, τότε μόνον η Δύσις ήρχισε να τον αισθάνεται κάπως, όταν ο φόβος αυτός εκτύπησε δύο φορές δυνατά τας πύλας της πόλεως από την οποίαν έρχομαι: της Βιέννης. […]

Οι Βυζαντινοί ιστορικοί της Αλώσεως, αξιότιμοι κύριοι, τους οποίους Σεις με την σοφίαν σας πρώτοι εξεδώσατε —διότι οι Έλληνες ήσαν απησχολημένοι τότε με άλλα πράγματα— έχουν περιγράψει εις τα έργα των επανειλημμένως την 6ην Σεπτεμβρίου 1955. Τους συγγραφείς αυτούς Σεις τους εξεδώσατε, τους ερμηνεύσατε, τους εσχολιάσατε, και ο πολιτισμένος κόσμος Σάς είναι ευγνώμων δι’ αυτό. Αλλά συχνά συνέβη μαζί σας, αξιότιμοι κύριοι, αυτό που συμβαίνει με τον ερημικόν περιπατητήν που από τα πολλά δένδρα δεν βλέπει το δάσος. Και ο ιστοριογράφος Δούκας που πρέπει να αρέση ιδιαιτέρως εις την Καθολικήν Ευρώπην, και ο πιστός εκείνος πρωτοβεστιάριος Φραντζής και ο ευγενικά ψυχρός Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ακόμη και εκείνος ο Κριτόβουλος ο Ίμβριος, ο ιστορικός του κατακτητού, μας τα είπαν ο καθένας κατά τον τρόπον του: Πώς υπήρξεν η 29η εκείνη Μαΐου 1453. Η Δύσις τούς εδιάβασε ως ένα περιπετειώδες ανάγνωσμα ή μετεχειρίσθη τα κείμενά των διά φροντιστηριακάς ασκήσεις πρωτοετών φοιτητών. Τουλάχιστον αυτό απέδειξαν όλαι αι κατόπιν εκκλήσεις των υποδουλωμένων Χριστιανών προς τους λαούς της Δύσεως διά την απελευθέρωσίν των. Αι γενόμεναι προσπάθειαι εξοργίζουν μάλλον την Ιστορίαν διά την χλιαρότητά των. Εάν όμως τα κείμενα εκείνα ελησμονήθησαν διά την Δύσιν, διά τον Ελληνικόν λαόν επανελήφθησαν πολλάκις και εχρειάσθη να γραφούν εκ νέου διά του αίματός του. Και επανελήφθησαν το 1821, το 1922 και την περασμένην εβδομάδα.

[…] Μίαν παράκλησιν έχομεν να σας υποβάλωμεν: Όταν θα επιστρέψετε εις τας εστίας σας και εις τας έδρας σας και αναπνεύσετε πλέον ελεύθερα εις τας μακρυνάς σας πατρίδας, τότε θα έχετε ίσως καταλάβει καλύτερα το βαθύτερον νόημα των κειμένων που γράφει κατά καιρούς ο Ελληνικός λαός και Σεις με την σοφίαν σας εκδίδετε. Τότε μη λησμονήσετε να ειπήτε εις τους γνωστούς σας τας ημέρας που επεράσατε εις την Κωνσταντινούπολιν. Και προ παντός μη λησμονήσετε να διδάξετε εις τους μαθητάς σας το βαθύτερον, το αναθεωρημένον νόημα των Ελληνικών κειμένων που εκδίδετε. Ίσως δεν θα είναι παράλογον να ειπήτε ακόμη εις τους μαθητάς σας ότι, αφού η Κωνσταντινούπολις πρέπει από καιρού εις καιρόν να διαρπάζεται και να λεηλατήται, φαίνεται ότι ακόμη δεν έχει εντελώς αλωθή…

[…]

*Ανοιχτή επιστολή του Πολυχρόνη Ενεπεκίδη προς βυζαντινολόγους της Δύσης που συμμετείχαν σε διεθνές βυζαντινολογικό συνέδριο λίγες μόλις ημέρες μετά τα τρομερά Σεπτεμβριανά του 1955, την τραγωδία που επέπρωτο να βιώσει ο ελληνισμός της Κωνσταντινούπολης. Είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Πέμπτη 15 Σεπτεμβρίου 1955.

Τα δραματικά γεγονότα της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955, η οικονομική και πολιτισμική καταστροφή του ελληνικού στοιχείου της Πόλης από έναν καλώς οργανωμένο τουρκικό όχλο, οδήγησαν σε μαζική, αναγκαστική μετανάστευση 130.000 και πλέον ελλήνων κατοίκων τής πάλαι ποτέ Βασιλεύουσας.

Ο ποντιακής καταγωγής Πολυχρόνης Ενεπεκίδης (1917-2014) υπήρξε διακεκριμένος ιστορικός, πανεπιστημιακός και συγγραφέας.

Ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης

Με το πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο του, ο Ενεπεκίδης συνέβαλε ουσιωδώς στην καθαυτό επιστημονική προσέγγιση σημαντικών κεφαλαίων της νεότερης ελληνικής ιστορίας, μακριά από ευρέως διαδεδομένους μύθους και εσκεμμένες ή μη διαστρεβλώσεις της ιστορικής αλήθειας.