Η ξεχασμένη ιστορία της πυρκαγιάς σε εκκλησία του 19ου αιώνα που σκότωσε 2.000 γυναίκες

Στις 8 Δεκεμβρίου 1863, σχεδόν 10.000 κεριά και λάμπες κηροζίνης φώτισαν το εσωτερικό της εκκλησίας La Compañía de Jesús, στο κέντρο του Σαντιάγο της Χιλής, στη θέση του σημερινού πρώην Εθνικού Κογκρέσου.

Με την ευκαιρία της ημέρας εορτασμού της Παναγίας της Άμωμης Σύλληψης, η εκκλησία, μια από τις πιο πολυσύχναστες από τους κατοίκους της πρωτεύουσας τον 19ο αιώνα, στολίστηκε με έναν τεράστιο αριθμό χάρτινων γιρλαντών. Περίπου 3.000 ενορίτες προσήλθαν στη La Compañía de Jesús, την οποία διαχειρίζεται ο ιησουίτης ιερέας Juan Bautista Ugarte, για να τιμήσουν το τέλος του μήνα της Παναγίας.

«Είναι ο Τιτανικός της Χιλής, αλλά κανείς δεν τον θυμάται»

Λόγω συνθηκών που δεν προσδιορίστηκαν ποτέ, το κτίριο τυλίχθηκε στις φλόγες. Σε λιγότερο από μία ώρα, η πυρκαγιά στοίχισε τη ζωή σε πάνω από 2.000 γυναίκες, αριθμός που καταγράφηκε μετά από απογραφή ανά σπίτι για να προσδιοριστεί το μέγεθος των ανθρώπινων απωλειών.

«Είναι ο Τιτανικός της Χιλής, και όμως κανείς δεν τον θυμάται», λέει η δημοσιογράφος και συγγραφέας Francisca Solar για μια τραγωδία που θα έπρεπε να έχει περισσότερο χώρο όχι μόνο στην εθνική ιστορία, όπως υποστηρίζει, αλλά και στην παγκόσμια ιστορία.

El buzón de las impuras (Το γραμματοκιβώτιο των ακάθαρτων) της μυθιστοριογράφου Francisca Solar.

«Το γραμματοκιβώτιο των ακάθαρτων»

Στο best seller βιβλίο της El buzón de las impuras (Το γραμματοκιβώτιο των ακάθαρτων), η Solar προσεγγίζει το γεγονός από την οπτική γωνία των γυναικών που κάηκαν σε εκείνη την εκκλησία. Κυρίως αριστοκράτισσες, είχαν καταθέσει επιστολές που περιείχαν τις προσευχές και τις αμαρτίες τους σε ένα μεταλλικό κουτί που ονόμασαν «το γραμματοκιβώτιο της Παναγίας», το οποίο ο Τύπος της εποχής βάφτισε «το γραμματοκιβώτιο των ακάθαρτων» επειδή ήταν ένα είδος εξομολογητηρίου.

Παραδόξως, ήταν ένα από τα ελάχιστα αντικείμενα που γλίτωσαν από τις φλόγες και, μετά την πυρκαγιά, οι εκκλησιαστικές και οι κρατικές αρχές έδωσαν μάχη γι’ αυτό. Τελικά κατέληξε στα χέρια του δημάρχου του Σαντιάγο. Αν και το περιεχόμενό του δεν είδε ποτέ το φως της δημοσιότητας, η ύπαρξή του ήταν αρκετή για να εμπνεύσει την Solar να γράψει ένα ιστορικό μυθιστόρημα.

«Εκείνη την εποχή, ο θάνατος μιας γυναίκας δεν σταματούσε το σύστημα […] Το γεγονός ότι πέθαναν 2.000 γυναίκες ήταν σαν να κάηκαν 2.000 καρέκλες»

Photo: Wikimedia Commons

«Είναι απολύτως αδύνατο να μεταφερθεί με λόγια»

Στην αναπαράσταση της τραγωδίας, οι εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στη Χιλή εκείνη την περίοδο, οι οποίες σήμερα φυλάσσονται στο υπόγειο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, αποτέλεσαν βασικούς συμμάχους για την έρευνα της συγγραφέως.

Η Solar βασίστηκε επίσης στο εκτενές ρεπορτάζ που δημοσίευσε η εφημερίδα The New York Times στην πρώτη σελίδα της στις 18 Ιανουαρίου 1864, η οποία περιέγραφε τη φωτιά ως «μια σκηνή που είναι αδύνατο να υπερβάλει κανείς, δεν μπορεί καν να περιγράψει […] Είναι απολύτως αδύνατο να μεταφερθεί με λόγια οποιαδήποτε ιδέα του οδυνηρού θεάματος της νύχτας της Τρίτης».

Η συγγραφέας λέει στην EL PAIS ότι ένας από τους λόγους για τους οποίους η πυρκαγιά ξεχάστηκε ήταν ότι ήταν ένα ορόσημο που αφορούσε γυναίκες: «Εκείνη την εποχή, ο θάνατος μιας γυναίκας δεν σταματούσε το σύστημα […] Το γεγονός ότι πέθαναν 2.000 γυναίκες ήταν σαν να κάηκαν 2.000 καρέκλες», εξηγεί. «Επιπλέον, οτιδήποτε ιδιωτικό γινόταν πάντα εις βάρος του δημοσίου. Αυτό σημαίνει ότι, όσο τρομερό κι αν ακούγεται, ο θάνατος 2.000 γυναικών σε μια εκκλησία αντιμετωπίστηκε ως εσωτερικό ζήτημα».

Δείτε το βίντεο

«Κλειδώθηκαν μέσα και όλες οι είσοδοι αποκλείστηκαν γρήγορα»

Σχετικά με την προέλευση της πυρκαγιάς, η δημοσιογράφος σημειώνει: «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι επρόκειτο για ατύχημα. Είναι πολύ σημαντικό να δηλώσουμε ότι δεν υπήρξε κακόβουλη ενέργεια».

Διευκρινίζει, ωστόσο, ότι ανεξάρτητα από το γεγονός ότι δεν υπήρξε πρόθεση, υπήρξε «πολλή αμέλεια». «Η εκκλησία είχε μεταξύ 7.000 και 10.000 φώτα, που είναι ένας εντελώς δυσανάλογος και ασυνήθιστος αριθμός. Ήταν το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου- μια σπίθα και όλο το μέρος θα ανατιναζόταν», λέει η Solar.

Το γεγονός ότι οι πόρτες της εκκλησίας δεν ήταν διπλά ανοιγόμενες ήταν επίσης θανατηφόρο. «Το πρωτόκολλο για τις ανοιχτές πόρτες δεν ήταν υποχρεωτικό στη Χιλή το 1863. Πολύ λίγες εκκλησίες και ξενοδοχεία το είχαν υιοθετήσει, επειδή ήταν ένα νέο και εθελοντικό μέτρο ασφαλείας. Η εκκλησία La Compañía, ειδικότερα, ήταν πολύ παλιά, κακώς ανακαινισμένη και οι είσοδοι ήταν πολύ μικρές με πόρτες που άνοιγαν μόνο προς τα μέσα.

»Αυτό ήταν ευθύνη όποιου διαχειριζόταν την εκκλησία και οι Ιησουίτες δεν ενημέρωσαν ποτέ το πρωτόκολλο. Αν όλες οι είσοδοι άνοιγαν μόνο προς τα μέσα, φανταστείτε μια πυρκαγιά στην οποία 3.000 άνθρωποι προσπαθούσαν να βγουν έξω… Κλειδώθηκαν μέσα και όλες οι είσοδοι αποκλείστηκαν γρήγορα».

«Όταν ο Ugarte είδε τις γυναίκες να διασχίζουν το πρεσβυτέριο για να φτάσουν στο σκευοφυλάκιο, μπλόκαρε την είσοδο»

Photo: Wikimedia Commons

«Εμπόδισε τις γυναίκες να πατήσουν σε δάπεδο που θεωρούνταν ιερό»

Μεταξύ των παραγόντων που κατέστησαν αδύνατη τη διαφυγή, υπάρχει ένας που «εξοργίζει» ιδιαίτερα τη Solar: όταν η φωτιά άρχισε να εξαπλώνεται, ο ιερέας Juan Bautista Ugarte και ο αποστολικός Νούντσιος (απεσταλμένος του Βατικανού) José Ignacio Eyzaguirre, οι οποίοι προέδρευαν της λειτουργίας, έφυγαν γρήγορα από μια πόρτα στο σκευοφυλάκιο.

«Δεν γνωρίζω τον ακριβή αριθμό των γυναικών που επίσης κατάφεραν να διαφύγουν από εκεί, υπολογίζεται μεταξύ 40 και 50», λέει η μυθιστοριογράφος, η οποία σημειώνει ότι σε πολλές εφημερίδες αναφέρθηκε ότι «όταν ο Ugarte είδε τις γυναίκες να διασχίζουν το πρεσβυτέριο για να φτάσουν στο σκευοφυλάκιο, μπλόκαρε την είσοδο».

Αυτό, λέει η Solar, έγινε με σκοπό να εμποδίσει τις γυναίκες να πατήσουν σε δάπεδο που θεωρούνταν ιερό και στο οποίο μπορούσαν να περπατήσουν μόνο οι ιερείς.

Photo: Wikimedia Commons

Τα εύφλεκτα κρινολίνα της εποχής

Όταν μιλάμε για την πυρκαγιά του 1863, επισημαίνει η συγγραφέας, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στα πλούσια φορέματα και τις κουβέρτες με κρινολίνα που φορούσαν οι πιστές, τα οποία ήταν εξαιρετικά εύφλεκτα και επίσης δυσκόλευαν την πρόσβαση στις εξόδους.

«Είναι ολοφάνερο ότι η ενδυμασία της εποχής αποτελούσε εμπόδιο. Το γνωρίζουμε αυτό, άλλωστε, επειδή υπήρχαν γυναίκες που σώθηκαν βγάζοντας τα ρούχα τους […] Ωστόσο, το γεγονός ότι ένας ιερέας έκλεισε την πόρτα μου φαίνεται πολύ πιο σοβαρό. Πόσες περισσότερες γυναίκες θα μπορούσαν να είχαν σωθεί;».

Μετά την τραγωδία, λέει η συγγραφέας, ο δήμαρχος του Σαντιάγο, Francisco Bascuñán Guerrero, ο οποίος έχασε την αδελφή του Mercedes στην πυρκαγιά, διέταξε να τοποθετηθούν διπλοί μεντεσέδες σε όλους τους χώρους όπου συγκεντρώνονταν πολλοί άνθρωποι. Δημιουργήθηκε επίσης η πρώτη πυροσβεστική υπηρεσία στην πρωτεύουσα της Χιλής.

Μια χειρονομία δικαιοσύνης για αυτές

«Πρέπει να αποδοθεί δικαιοσύνη- όχι μόνο πρέπει να γίνει ορατό ένα ορόσημο της χιλιανής ιστορίας που λίγοι γνωρίζουν, αλλά πρόκειται επίσης για μια ιστορική δικαίωση. Με ενδιαφέρει να αφηγηθώ την ιστορία της πυρκαγιάς της La Compañía από την οπτική γωνία των γυναικών, επειδή πρέπει να υπάρξει τουλάχιστον μια χειρονομία δικαιοσύνης προς αυτές.

«Και το λάθος δεν ήταν δικό μου, ούτε εκεί που ήμουν, ούτε πώς ντυνόμουν», λέει η Solar αναφερόμενη στο ποίημα Ένας βιαστής στον Δρόμο σου, που δημιουργήθηκε από τη φεμινιστική συλλογικότητα κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων κατά της έμφυλης βίας που πραγματοποιήθηκαν στη Χιλή το 2019.

Από τις 2.000 γυναίκες που έχασαν τη ζωή τους στην πυρκαγιά, μόνο επτά αναγνωρίστηκαν. Οι τότε αρχές αποφάσισαν να τις θάψουν σε κοινό τάφο στο Γενικό Νεκροταφείο του Σαντιάγο. Η πιο ευρέως αποδεκτή υπόθεση, σύμφωνα με τους ερευνητές, είναι ότι ο χώρος αυτός βρίσκεται σήμερα στην Plaza de la Paz. Για να τους τιμήσουν, μισό αιώνα μετά την τραγωδία, οι πυροσβέστες μετέφεραν στην ίδια θέση το άγαλμα της La Dolorosa, το οποίο είχε αρχικά χτιστεί στις στάχτες της εκκλησίας.

*Με στοιχεία από elpais.com | Αρχική Φωτό: Flickr