Νάνος Βαλαωρίτης: Βαθύρριζος Έλληνας και συνάμα κοσμοπολίτης

[…]

Ο Νάνος Βαλαωρίτης είναι ποιητής και τα τελευταία 20 χρόνια και πεζογράφος. Μαζί με τον Κακναβάτο (σ.σ. Έκτωρ Κακναβάτος, ποιητής και μεταφραστής, 1920-2010), τον Γονατά (σ.σ. Επαμεινώνδας Γονατάς, συγγραφέας και μεταφραστής, 1924-2006) και εν μέρει τον Σαχτούρη (ως προς ένα σκέλος ίσως της μεθόδου του) ανήκουν στα τελευταία κατορθώματα του υπερρεαλισμού. Όντας ακραιφνής υπερρεαλιστής, κάθε τόσο με τα ποιητικά του κείμενα ή τις πεζογραφικές του προτάσεις υπερασπίζεται με πείσμα, αλλά κυρίως με κύρος, κέφι και οργιάζουσα γραφή όλη τη χρωματική γκάμα, την παλέτα της υπερρεαλιστικής μεθόδου.

Ο Βαλαωρίτης, ένας βαθύρριζος Έλληνας, όχι Ελληναράς, ένας λόγιος που κατέχει ως περιουσία τα τιμαλφή της ελληνικής παιδείας, τον αρχαίο μύθο, το τραγικό ρίγος, την κλασική αρμονία, τις γητειές της ρητορικής, αλλά και τη χάρη του νεοελληνικού ρυθμού, την αφέλεια του παραμυθά και τη μαγική σαγήνη της αυτοσχέδιας αφήγησης, γνώστης της βυζαντινής ευλάβειας, αλλά και της ανατολίτικης χλιδής και λαγνείας, είναι συνάμα και ένας κοσμοπολίτης κυριολεκτικά, κι όχι ένας απλός φιλοπερίεργος περιηγητής, παρ’ όλο που γνωρίζει καθετί που γράφτηκε για την Ελλάδα και την καθ’ ημάς Ανατολή από τους φανατικούς, μανικούς ταξιδιώτες της Δύσης που διέσχισαν, μελέτησαν, ανέσκαψαν, σχεδίασαν, χάραξαν και αφηγήθηκαν την ελληνική τους εμπειρία.

«ΤΑ ΝΕΑ», 29-30.11.2003, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Κοντολογίς, ο Νάνος Βαλαωρίτης είναι ένας μιγαδικός λόγιος, θα τολμήσω να τον χαρακτηρίσω Αναγεννησιακό Ρομαντικό. Γιατί όντως ανήκει στο μοντερνικό ρεύμα που θύει στον ορθολογισμό, στην αμφιβολία, στην επιστημοσύνη και στην ελευθερία των αισθήσεων, των στοχασμών και των πόθων, αλλά συνάμα καταφάσκει και στα ακραία πάθη, στις θύελλες του θυμικού, στην οργιώδη φαντασία, στην καλπάζουσα κατάδυση στις μεγάλες χίμαιρες της βουλιμίας και του ενστίκτου.

[…]

«Τα σπασμένα χέρια της Αφροδίτης της Μήλου» είναι μια μεγάλη Λογοτεχνική Φιλοσοφική Λίθος, που ο συγγραφέας αλχημιστής στο σκοτεινό εργαστήρι του μεταστοιχειώνει τα φαντάσματα σε γοητευτικά ερωτικά στοιχειά, την ιστορία σε παραμύθι, τον μύθο σε γεωμετρημένο οικοδόμημα, τη λαγνεία σε αισθητική. Μόνο αν διαβαστεί σαν ένα υπέροχο όνειρο, το βιβλίο αυτό θα σας συναρπάσει. Πορνεία της Ανατολής, χαρέμια, δερβίσηδες και σούφι, πειρατές και αρχαιοκάπηλοι, δαιμόνιοι διπλωμάτες, νυμφομανείς εταίρες, σοδομίστριες παρθένες, επαναστάτες και προδότες, αρχολίπαροι (σ.σ. αρχομανείς) και νάρκισσοι, άρχοντες και χαμαιλέοντες της εξουσίας συμφύρονται, συναγελάζονται, υπονομεύονται, σοδομίζουν, μονομαχούν, φυγομαχούν μέσα στην Ιστορία χωρίς χρονικά όρια. Σ’ αυτό το πιθάρι των Δαναΐδων τα πάντα ρει μέσα σ’ έναν αϊνστάνειο χωροχρόνο, όπου ο Πικάσο συναντά αρματολούς και κλέφτες και ο Καβάφης διακορεύει ακόρεστα κοράσια!

[…]

Το βιβλίο του Νάνου Βαλαωρίτη αποδεικνύει και κάτι άλλο, πιστεύω αξιοσημείωτο, πως ο υπερρεαλισμός είναι ένας πληγωμένος ρομαντισμός, ένας τραυματικός ρομαντισμός, αλλά όχι αρρωστημένος, έχει κάτι από τη δυναμική των παθών της «θύελλας και της ορμής» που εξέφραζε η τέχνη μετά τη Γαλλική Επανάσταση, κάτι από τις ματαιώσεις των αποτυχημένων επαναστάσεων του 1848, όχι όμως τον πεισιθάνατο ρομαντισμό του Λυκόφωτος. Είναι μια «Αφροδίτη χωρίς χέρια» ή τα δύο χαμένα χέρια της Αφροδίτης της Μήλου, όπου το ένα κρατούσε το «μήλον της Έριδος» —το σύμβολο κάθε διχόνοιας, συμπλοκής, ανταγωνισμού, σύρραξης— και το άλλο χέρι σήκωνε, με νόημα και επιθυμία πρόσκλησης σε ερωτική ευωχία, την άκρη της εσθήτας, αποκαλύπτοντας την ατραπό προς την πηγή της ζωής.

[…]

*Αποσπάσματα από άρθρο του Κώστα Γεωργουσόπουλου, που έφερε τον τίτλο «Ο χωροχρόνος των ονείρων» και ήταν αφιερωμένο στον Νάνο Βαλαωρίτη και στο βιβλίο του «Τα σπασμένα χέρια της Αφροδίτης της Μήλου» (εκδόσεις Άγρα, 2002). Το κείμενο του Γεωργουσόπουλου είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» το Σαββατοκύριακο 29-30 Νοεμβρίου 2003.

Ο λογοτέχνης Νάνος Βαλαωρίτης, εμβληματική φυσιογνωμία των ελληνικών γραμμάτων, γεννήθηκε στις 5 Ιουλίου 1921 στη Λωζάννη (ο πατέρας του υπηρετούσε ως διπλωμάτης στην Ελβετία).

Σπούδασε φιλολογία και νομικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Λονδίνου και Σορβόννης.

Από το 1944 έως το 1953 ο Βαλαωρίτης έζησε στην Αγγλία, όπου δημοσίευσε άρθρα και ήταν ο πρώτος που μετέφρασε εκτενώς έλληνες ποιητές της γενιάς του ’30 (Σεφέρη, Ελύτη, Εμπειρίκο, Εγγονόπουλο, Γκάτσο).

Το 1947 εξέδωσε την πρώτη ποιητική συλλογή του, κι έκτοτε ακολούθησε πληθώρα ποιητικών συλλογών, πεζογραφημάτων, δοκιμίων και κριτικών παρεμβάσεων.

Ο Βαλαωρίτης ανέπτυξε έντονη και διαρκή δράση ως δημιουργός και επιμελητής περιοδικών εκδόσεων, ανθολόγος και μεταφραστής.

Μετά το 1953 έζησε στο Παρίσι, όπου συναναστράφηκε καλλιτέχνες του σουρεαλισμού.

Το 1960 ο Βαλαωρίτης επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου διηύθυνε το περιοδικό Πάλι (1964-1966), το οποίο είχε εμφανώς μοντερνιστικό και υπερρεαλιστικό χαρακτήρα.

Από το 1968 έως το 1993 δίδαξε συγκριτική λογοτεχνία και δημιουργική γραφή στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο.

Από το 1989 έως το 1995 ο Βαλαωρίτης διηύθυνε, μαζί με τον ποιητή Αντρέα Παγουλάτο, το περιοδικό Συντέλεια.

Το 1959 αποποιήθηκε το Β’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης.

Το 1983 τιμήθηκε με το Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης και το 1998 με το Κρατικό Βραβείο Χρονικού-Μαρτυρίας.

Το 2004 έλαβε το Βραβείο του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το ποιητικό έργο του και το 2009 τιμήθηκε με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του.

Βιβλία του Βαλαωρίτη εκδόθηκαν στο εξωτερικό, σε αγγλικές και γαλλικές μεταφράσεις.

Ο Νάνος Βαλαωρίτης απεβίωσε στις 12 Σεπτεμβρίου 2019.