Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Θ’)

Ολοκληρώνοντας την αναφορά μας στο ζήτημα των επαφών ανάμεσα στην ελληνική και τη λατινική γλώσσα, κρίνεται σκόπιμο να εστιάσουμε ειδικότερα την προσοχή μας στις σωζόμενες μεταφράσεις από τα λατινικά στα ελληνικά. Τα κείμενα αυτά, που προέκυψαν ως απόρροια αφενός της παράλληλης χρήσης των δύο κυρίαρχων γλωσσών στον ελληνορωμαϊκό κόσμο και αφετέρου των εκάστοτε διοικητικών αναγκών, έκαναν την εμφάνισή τους κυρίως από τις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ., πολλαπλασιάστηκαν δε με την πάροδο του χρόνου. Αυτοκρατορικές επιστολές και αποκρίσεις, επιστολές αξιωματούχων, νόμοι και διατάγματα, οδοδείκτες, προπάντων δε πανηγυρικοί, όπως τα Res Gestae (Πεπραγμένα), αποτελούσαν τα συνηθέστερα είδη των μεταφρασμένων κειμένων.

Σύνηθες είναι το φαινόμενο να έχει χαθεί το λατινικό πρωτότυπο και να επιζεί μόνο η ελληνική εκδοχή αυτού, είτε σε λίθο ως επί το πλείστον είτε σε πάπυρο. Τα εν λόγω ελληνικά κείμενα άλλοτε είχαν επίσημο χαρακτήρα –όταν χαρακτηρίζονταν ρητά ως «μεταφράσεις» – και άλλοτε ανεπίσημο – όταν καθίστατο σαφές από κάποιο προσωπικό σχόλιο εκείνου που συνέτασσε το κείμενο ότι η μετάφραση από τα λατινικά είχε γίνει σύμφωνα με τις δυνατότητές του. Εξ όσων γνωρίζουμε, τα κείμενα που προορίζονταν για τον καθαυτό ελληνόφωνο κόσμο μεταφράζονταν κατά κανόνα στη Ρώμη, ενώ εκείνα που αφορούσαν τις υπόλοιπες περιοχές αποστέλλονταν στη λατινική γλώσσα και μεταφράζονταν από τις αρμόδιες υπηρεσίες των τοπικών κυβερνήσεων.

Ως προς το ζήτημα της ταυτότητας των μεταφραστών, αυτό που μπορούμε απλώς να υποθέσουμε με σχετική ασφάλεια είναι ότι εκείνοι που διεκπεραίωναν κατ’ αρχήν τη διαδικασία της μετάφρασης στη Ρώμη αλλά και στις επαρχίες, τόσο πριν όσο και μετά την εγκαθίδρυση αυτοκρατορικού καθεστώτος, ήταν ελληνόφωνοι διανοούμενοι που κατείχαν τη διπλωματική παράδοση του ελληνιστικού κόσμου και επέβλεπαν το έργο επίσης ελληνόφωνων γραφέων. Δεν αποκλείεται βεβαίως η συμμετοχή δίγλωσσων Ρωμαίων στο όλο μεταφραστικό έργο, υπόθεση που μπορεί να ερμηνεύσει και ορισμένες αδυναμίες ως προς την απόδοση λατινικών όρων στην ελληνική.

Πάντως, σε γενικές γραμμές, τα παρατηρούμενα λάθη στη μεταφραστική διαδικασία οφείλονται είτε σε αδυναμία κατανόησης της λατινικής είτε σε έλλειψη εξοικείωσης με την πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται το κείμενο. Οι παράγοντες αυτοί, σε συνδυασμό με την ανάγκη να επιτευχθεί μια αυστηρή απόδοση του λατινικού κειμένου, μια κατά λέξη μετάφραση των ρωμαϊκών εγγράφων, οδηγούσαν σε συντακτικές ιδιομορφίες (παράλειψη του αναμενόμενου άρθρου κ.ά.) ή ακόμα και σε μερικό εκλατινισμό του λεξιλογίου (με ποικιλόμορφα δάνεια, περιφράσεις, σημασιολογικές μεταβολές κ.ά.).

Ο εκλατινισμός αυτός επηρέασε, κατά πρώτον, τη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν στην υπό εξέταση περίοδο θεσμοί όπως η διοίκηση, ο στρατός και η δικαιοσύνη, ενίοτε δε και η λατρεία. Κατά δεύτερον –και αυτό είναι αναμφισβήτητα πιο σημαντικό–, ο εκλατινισμός του λεξιλογίου είχε μόνιμες συνέπειες (π.χ., μεταφραστικά δάνεια που επιζούν μαζί με τα παράγωγά τους στη νέα ελληνική γλώσσα). Η διαπίστωση αυτή μας επιτρέπει να ισχυριστούμε ότι η κατάκτηση της Ανατολής (του παλαιού ελληνικού κόσμου και των εξελληνισμένων περιοχών) από τους Ρωμαίους επέδρασε ουσιωδώς στη συγκρότηση του νεοελληνικού λεξιλογίου που χρησιμοποιείται σε διάφορους τομείς της δημόσιας ζωής.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, τα Άπαντα του Πλάτωνος σε λατινική μετάφραση (έκδοση του 1578, Γενεύη).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Β’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Γ’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Δ’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Ε’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος ΣΤ’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Ζ’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με τη λατινική γλώσσα (Μέρος Η’)