Δεκαετία του ’40: Η περίπλοκη σχέση ιδιωτικής και δημόσιας μνήμης

Στην πλατεία ενός μικρού χωριού της Ευρυτανίας υπάρχει μία αναμνηστική μαρμάρινη στήλη, στην οποία αναγράφονται τα ονόματα όλων των πεσόντων του χωριού τη δεκαετία του ’40. Πρόκειται για πράξη ενιαίας και συνολικής μνημόνευσης των νεκρών, καταφανώς συμφιλιωτική, η οποία οφείλεται στο πνεύμα που κυριάρχησε μετά την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 1982 και στον τρόπο που το χειρίστηκε η τοπική κοινωνία. Οι περισσότεροι, δεξιοί και αριστεροί, σκοτώθηκαν στις εμφύλιες συγκρούσεις. Ωστόσο, κοιτώντας το μνημείο, με έκπληξη παρατηρεί κανείς ότι ένα από τα ονόματα είναι σβησμένο με καλέμι. Μας είπαν ότι σβήστηκε τη νύχτα πριν από τα εγκαίνια.

«ΤΑ ΝΕΑ», 4-5.9.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στα εγκαίνια, και ένα άλλο όνομα είχε καλυφθεί με χαρτοταινία. Κατά πληροφορίες, που δύσκολα δόθηκαν, το πρώτο όνομα ανήκε σε μια αριστερή γυναίκα, μητέρα, που εκτελέστηκε από τον στρατό. Η οικογένειά της, που ανήκε στους εθνικόφρονες, ζούσε το δράμα της και ως στίγμα, όχι μόνο αποσιωπώντας το, αλλά και μη αντέχοντας τη δημόσια έκθεσή του. Εξήντα χρόνια από τότε, ένα ιστορικό επεισόδιο συνεχίζει να είναι κλεισμένο στην οικογένεια και η ιδιωτική μνήμη να αντιτίθεται στη δημόσια. Ας θυμηθούμε, εδώ, την ταινία της δεκαετίας του ’70 (σ.σ. αναφέρεται στα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια, αλλά προβλήθηκε πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1981) «Μάθε, παιδί μου, γράμματα» (με τους Διαμαντόπουλο και Καλαβρούζο), στην οποία συνέβαινε περίπου το αντίθετο: οι Αρχές δεν έγραφαν στο μνημείο ούτε ανέφεραν στις τελετές το όνομα του αριστερού θύματος των Γερμανών, το οποίο προσπαθούσε να επιβάλει η οικογένειά του στη δημόσια τελετή.

Αν επιστρέψουμε στην Ευρυτανία, λίγα χιλιόμετρα πιο μακριά από εκείνο το χωριό, στη δημοσιά από το Καρπενήσι προς την Τριχωνίδα, υπάρχει ένα άλλο μνημείο για τρεις εκτελεσμένους από τους Ιταλούς. Το μνημείο κατασκευάστηκε από τις οικογένειές τους και φέρει την υπογραφή τους. Στην προηγούμενη περίπτωση, αν η ιδιωτική μνήμη αποποιείται τον δημόσιο χώρο, εδώ η ιδιωτική μνήμη υποκαθιστά την έλλειψη δημόσιας μνήμης. Στην Ελλάδα του ’70, αν το κρατικό μονοπώλιο στη μνήμη ήταν αδιαπραγμάτευτο, στην Ελλάδα του ’90 κάθε μνημονικός τόπος μπορούσε να προστίθεται ειρηνικά δίπλα στους άλλους.

Και τα τρία επεισόδια δείχνουν μιαν ένταση ανάμεσα στην ιδιωτική και στη δημόσια μνήμη, η οποία συνεχίζει να υπάρχει σε τοπικό επίπεδο. Η μελέτη της συλλογικής μνήμης και της δημόσιας ιστορίας του πολέμου μετά τον πόλεμο μπορεί να μας δώσει εικόνες πιο σύνθετες και με περισσότερες αποχρώσεις από την απλοϊκή κατάταξη που συνήθως προβάλλεται, ότι δηλαδή έως το ’74 επικρατούσε η Δεξιά μνήμη και έκτοτε η Αριστερή μνήμη, ενώ τώρα ήλθε η στιγμή της χαρούμενης και ροδομάγουλης επιστήμης να αποκαταστήσει την αλήθεια.

Η υπόθεση της μνήμης, εκτός από τις στενές πολιτικές ή παραταξιακές διαστάσεις της, έχει επίσης ανθρωπολογικές παραμέτρους. Δεν αφορούν μόνο την Ελλάδα, αλλά και εκείνες τις περιπτώσεις, σε πολλά μέρη του πλανήτη, όπου η μνήμη συνεχίζει να τραυματίζει. Πρόκειται για τους τρόπους με τους οποίους το παρόν εκάστοτε δεξιώνεται το παρελθόν.

*Κείμενο του ομότιμου καθηγητή Ιστορίας στο ΕΚΠΑ Αντώνη Λιάκου, που έφερε τον τίτλο «Αποχρώσεις της συλλογικής μνήμης» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» το Σαββατοκύριακο 4-5 Σεπτεμβρίου 2004.

Ο Αντώνης Λιάκος

Το παρόν άρθρο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Κώστα Περρίκου και των λοιπών μελών της ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων), που στις 20 Σεπτεμβρίου 1942, μεσούσης της Γερμανικής Κατοχής, προέβησαν στην πρώτη σημαντική πράξη δολιοφθοράς στην καρδιά της κατεχόμενης Αθήνας, εξαπολύοντας βομβιστική επίθεση κατά των κεντρικών γραφείων της εθνικοσοσιαλιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ, στη συμβολή των οδών Γλάδστωνος και Πατησίων.

Ο Κώστας Περρίκος

«ΤΑ ΝΕΑ», 25.4.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στην κεντρική φωτογραφία του άρθρου εικονίζονται αγωνιστές της ΠΕΑΝ που εκτελέστηκαν για την ανατίναξη των γραφείων της ΕΣΠΟ (πηγή: «ΤΑ ΝΕΑ», 26.4.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»).