Γιώργος Σεφέρης: Η συνέχεια ενός λαού και ενός πολιτισμού

Στις 20 Σεπτεμβρίου 1971 απεβίωσε στην Αθήνα, σε ηλικία 71 ετών, ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης (φιλολογικό ψευδώνυμο του Γεωργίου Σεφεριάδη), ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους και εκφραστές της περίφημης Γενιάς του ’30.

Η βράβευση του Σεφέρη με το Νομπέλ Λογοτεχνίας (η τελετή της απονομής έλαβε χώρα στις 10 Δεκεμβρίου 1963) ανέδειξε σε οικουμενικό επίπεδο τον πνευματικό βίο και τη λογοτεχνική παραγωγή της νεότερης Ελλάδας, που παρέμενε έως τότε στο ημίφως, στη σκιά της λαμπρής και απανταχού προβεβλημένης αρχαιοελληνικής κληρονομιάς.

Σε ένα παλαιότερο άρθρο μας αφιερωμένο στον Σεφέρη είχαμε συμπεριλάβει την παρουσίαση του ποιητή από τον καθηγητή Ι. Θ. Κακριδή σε μια συγκέντρωση που είχε γίνει για χάρη της σπουδαστικής νεολαίας της Θεσσαλονίκης τον Απρίλιο του 1964. Μεταξύ άλλων, που φανερώνουν και εκείνα τη διδακτική ιδιοφυΐα του και τον τρυφερό σεβασμό του απέναντι στον ποιητικό λόγο, ο Κακριδής είχε πει τα εξής για τον Σεφέρη:

«Σε λίγα λεπτά εδώ μέσα θ’ ακουστεί ο λόγος του Γιώργου Σεφέρη από το στόμα του ίδιου του ποιητή· δε θα είχε λοιπόν καμιά θέση ένας διεξοδικός πρόλογος, από έναν άνθρωπο μάλιστα που το δικαίωμα να μιλήσει το πήρε μόνο από τη σκέψη πως μέσα στους στίχους του ποιητή βρίσκει και αυτός —μαζί με τόσους άλλους Έλληνες— τον καλύτερο εαυτό του. Βρίσκει μέσα του στοχασμούς και αισθήματα που ίσως και ο ίδιος κάποτε διαισθάνθηκε θαμπά, μέσα στην ομίχλη του ονείρου του, μα που δεν είχε τη δύναμη να τα ολοκληρώσει, πολύ λιγότερο βέβαια να τους δώσει μορφή.

[…]

Ό,τι είναι ο δάσκαλος για τα μικρά παιδιά, είναι ο ποιητής για τους νέους, λέει ο Αισχύλος του Αριστοφάνη. Ποιητή, κοίταξε σε πόσων νέων τις ψυχές ζει το έργο σου, πόσοι νέοι σε νιώθουν κοντά τους, οδηγό της ζωής τους. Βοήθησέ τους να γίνουν καλύτεροι.

Κάθε φορά που σε φέρνω στο νου μου, Γιώργο Σεφέρη, την εικόνα σου τη συνοδεύει πάντα ένας στίχος σου, που αγγίζει την καρδιά:

Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει.

Κάθε περιδιάβαση μέσα στο χώρο τον ελληνικό, κάθε περιδιάβαση μέσα στο χρόνο τον ελληνικό, από τα πανάρχαια μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα, κάθε άκουσμα, κάθε θέαμα, κάθε θύμηση ελληνική, είναι κι ένα κεντρί που πληγώνει την ευαισθησία σου. Ποιητή, Έλληνες είναι και οι νέοι που σε κυκλώνουν σήμερα εδώ μέσα. Βοήθησέ τους κι αυτούς να τους πληγώνει η Ελλάδα με τον ίδιο πάντα γόνιμο τρόπο».

Στην ιδιόμορφη αυτή σχέση του Σεφέρη με το ελληνικό παρελθόν και το ελληνικό πνεύμα, με τους προγόνους του δηλαδή, αναφέρεται και ο σημαντικός γάλλος συγγραφέας, ελληνιστής και μεταφραστής Ζακ Λακαριέρ (Jacques Lacarrière, 1925-2005) σε ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενό του που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 3 Νοεμβρίου 1963 (είχε ήδη ανακοινωθεί, από τις 24 Οκτωβρίου, η βράβευση του ποιητή με το Νομπέλ Λογοτεχνίας).

Ο Ζακ Λακαριέρ

Προσεγγίζοντας την ποίηση του Σεφέρη υπό το φως της μακραίωνης ελληνικής ιστορίας και εκκινώντας από το αξίωμα ότι ο αληθινός ποιητής είναι «σύγχρονος όλων των εποχών», ο γάλλος διανοούμενος έγραφε μεταξύ άλλων τα ακόλουθα:

«Διαβάζομε Όμηρο στον αιώνα του Σεφέρη, όπως θα εδιάβαζαν Σεφέρη στον αιώνα του Ομήρου. Το ελληνικό θαύμα είναι καθημερινό και ανήκει στο παρόν. Είναι αυτή η συνέχεια ενός λαού και ενός πολιτισμού, συνέχεια δύσκολα κατανοουμένη στο ιστορικό επίπεδο, αλλά ολοφάνερη στο επίπεδο της σκέψεως και της ποιήσεως. Για τους περισσότερους Δυτικούς συγγραφείς το παρελθόν δεν είναι παρά ένα θέμα εμπνεύσεως ή μια επιβίωση. Στο έργο ένος Έλληνα, όπως ο Σεφέρης, είναι μια συνέχεια, μια παρουσία, μια φωνή που μεταδίδεται σαν σε θαύμα με την λαμπάδα των λέξεων. Οι φωνές της σύγχρονης Ελλάδος —του Καβάφη, του Σικελιανού, του Σεφέρη— είναι φυσιολογικά συνδεδεμένες με τη φωνή των προγόνων.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 3.11.1963, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αυτό το ελληνικό παρελθόν, που δεν ημπορεί να αποτελέση για ένα Δυτικό πνεύμα παρά μόνον αντικείμενο μελέτης και γνώσεως, είναι για έναν ποιητή όπως ο Σεφέρης φυσική τροφή. Αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι το έργο του είναι εστραμμένο μόνον στο γόητρο του παρελθόντος. Αντιθέτως, τα δράματα, οι αγωνίες και οι θρήνοι που βρίσκονται στα ποιήματά του είναι από την δική του ζωή, από τις περιπλανήσεις του, από τις διερωτήσεις του. Αλλά αυτά τα δράματα, οι θρήνοι και οι καταστροφές επαναλαμβάνονται στο διάστημα ιστορίας δύο χιλιάδων χρόνων με τέτοιαν ομοιότητα, ώστε οι σημερινές φράσεις θα μπορούσαν να ταιριάσουν στα δεινά του παρελθόντος.

Η μακρά αυτή αλυσίδα καταστροφών, εξοριών, επιδρομών και σφαγών που χαρακτηρίζει την ελληνική ιστορία εξηγεί ίσως ότι ο προσωπικός σπαραγμός ενός ανθρώπου εναρμονίζεται αυτομάτως με τον σπαραγμό των συγχρόνων του. Είναι το πεπρωμένο κάθε Έλληνα να είναι καταδικασμένος σε περιπλάνησι, όταν αναζητή έξω από τα σύνορα μιας φτωχής χώρας τη λύσι της επιβιώσεώς του. Αλλά είναι επίσης το πεπρωμένο του να μη μπορή να αποσπασθή από την γη αυτή την ξερή, την γυμνή, την καμένη και κατατσακισμένη, η οποία όμως δεν άλλαξε ποτέ όψι έπειτα από τόσους αιώνες.

Καρφωμένος σε μια γη και σ’ ένα φως που είναι η ζωή του και ο θάνατός του, μπλεγμένος με μια ιστορία της οποίας τα δράματα δεν φαίνεται να έχουν τελειωμό, πώς να μη δοκιμάζη το αίσθημα της στερήσεως, της εκπτώσεως, των θησαυρών που χάθηκαν, ξαναβρέθηκαν και ξαναχάθηκαν; Πώς να μην αισθανθή χρέος του να αναδημιουργή διαρκώς τα όσα καταστρέφει η ιστορία;

Ο Σεφέρης εκφράζει βαθύτατα το αίσθημα αυτό. Και γι’ αυτό είναι ποιητής μαζί και μάρτυς ειλικρινής. Κάθε Έλληνας μπορεί να εύρη σ’ αυτόν κάτι από την δική του ιστορία: χωρισμούς, ταξίδια ατελείωτα, επιστροφές σε μια χώρα όπου κανείς πια δεν μας γνωρίζει, ερείπια κάποιου παλαιού μεγαλείου».