Παύλος Μπακογιάννης: Οδεύοντας προς μια ανοιχτή κοινωνία

Οι εκφράσεις που επαναλαμβάνονται τυποποιούνται, γίνονται δόγματα και σκοτίζουν τον εποπτικό έλεγχο της λογικής, έλεγε με πολλή πίκρα ο Γκαίτε απ’ αφορμή κάποια σύγκρουσή του με την αγκυλωμένη σκέψη του επιστημονικού κατεστημένου της εποχής του. Η ιστορία της κοινωνικής εξέλιξης και της επιστημονικής και πολιτικής σκέψης επιβεβαιώνουν με άπειρα παραδείγματα την παραπάνω πικρή διαπίστωση. Το δόγμα παγιδεύει τη σκέψη, ακυρώνει την έρευνα και υποκαθιστά την αλήθεια. Το να παρακολουθείς, να αναλύεις και να ελέγχεις μια διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα από την αμετακίνητη θέση ενός δόγματος ισοδυναμεί με ουσιαστική παραίτηση από την προσπάθεια να την κατανοήσεις. Και όταν από τη θέση αυτή παρεμβαίνεις στην εξέλιξή της, συμβάλλεις, στο μέτρο της δύναμής σου, στη στρέβλωση της πορείας και στην καθυστέρηση της εξέλιξης και της προόδου.

Όλα αυτά ισχύουν κατεξοχήν στην περίπτωση της βασικής θέσης του Μαρξ για την πάλη των τάξεων, που εξελίχθηκε σε αμετακίνητο και αδιαμφισβήτητο δόγμα για τους θιασώτες της σκέψης του. […] Η γενική αλήθεια της ρήσης του Ηρακλείτου «πόλεμος πάντων πατήρ» έγινε για τον αρχαιογνώστη Μαρξ αφετηρία να διαγνώσει στην «πάλη των τάξεων» το «κινούν αίτιον» των κοινωνικών εξελίξεων και της προόδου. Η επαναστατική αλλαγή των δομών, των προτύπων, των κινήτρων, του χαρακτήρα της παραγωγής, των τάσεων και των λειτουργιών στο εποικοδόμημα δεν αποδείχτηκαν ικανά να παραλλάξουν το δόγμα της «πάλης των τάξεων» για τους μαρξιστές. Η ισοπεδωτική ισχύς του παρέμεινε πάντα και παντού, όσο και αν οι όροι της πραγματικότητας αμφισβητούσαν άμεσα τις ερμηνευτικές του δυνατότητες.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 11.12.1988, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι διαπιστώσεις του Μαρξ ήρθαν μαζί με τη δυναμική και τις επαναστατικές ανακατατάξεις της βιομηχανικής επανάστασης. Σε μια εποχή που άλλαζε η τεχνολογία της παραγωγής, διαφοροποιούνταν οι παράγοντές της, το κεφάλαιο υποκαθιστούσε το έδαφος και ο κεφαλαιούχος τον γαιοκτήμονα, και σημειωνόταν το τέλος μιας περιόδου —της φεουδαρχικής— και η αρχή μιας άλλης —της βιομηχανικής—, οι διαπιστώσεις αυτές εμπεριείχαν μιαν αναλυτική δύναμη. Σήμερα, όταν η τεχνολογική επανάσταση διαδέχτηκε τη βιομηχανική, όταν η κοινωνική κινητικότητα αναιρεί την όποια ταξική δομή σε όρια μικρότερα και από αυτά μιας γενιάς και οι στατικές αστικές ιδεολογίες γίνονται περιττό φορτίο στη διαρκώς επιταχυνόμενη και αναπροσαρμοζόμενη πορεία των ατόμων, η θεωρία της «πάλης των τάξεων» δεν έχει έδαφος να ριζώσει. Υποστυλώνουν τις ετοιμόρροπες πλευρές της ιδεολογήματα και επαγγελματίες ιδεολόγοι, χωρίς επιτυχία. Το «πόλεμος πάντων πατήρ», βέβαια, διατηρεί την αξία του, αλλά πλέον ποιος «πόλεμος»;

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 5.10.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ποια είναι σήμερα η «εργατική τάξη» και τι κοινωνική δομή εκπροσωπεί; Η «εργατική τάξη» διευρύνθηκε, έγινε «εργαζόμενοι», και αυτοί αποτελούν το 90% της σύγχρονης κοινωνίας. Ποιος ο ρόλος του συγκροτήματος της εργασίας στην παραγωγή και με ποιους όρους διαμορφώνει ιδεολογία; Η μισθωτή εργασία είναι θεσμός που φτάνει να καλύπτει ως και μέρος των παραδοσιακών κεφαλαιούχων. Και η αγροτική τάξη, που στην εποχή του Μαρξ αποτελούσε σε κάθε περίπτωση τη μεγάλη πλειοψηφία των πληθυσμών, τείνει να περιοριστεί σε κάποιο 3-5%, το οποίο μάλιστα δουλεύει με εντελώς άλλους όρους. Η τεχνολογία βαδίζει με ρυθμούς που καμιά ιδεολογία δεν μπορεί να παρακολουθήσει, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει καμιά οργανωμένη διαμεσολαβητική δομή που να διευκολύνει την αφομοίωση των μηνυμάτων της και του χαρακτήρα της. Ο καταναλωτής άνθρωπος —υπαναστροφή λειτουργική στη συλλεκτική φάση της ιστορικής εξέλιξης— υποκαθιστά τον άνθρωπο-δημιουργό και προεκτείνει τις αλλοτριωτικές διαδικασίες σε κάθε κοινωνικό στρώμα. Ακόμη και οι γνωστές λειτουργίες της τέχνης έχουν αλλάξει. Τα προβλήματα περιβάλλοντος και η τάση προς την παγκοσμιότητα δημιουργούν νέες συνθήκες υπερταξικού χαρακτήρα, όπως και τα προβλήματα επιβίωσης και ευτυχίας. Ο κατάλογος των μεταβολών μπορεί να γίνει τεράστιος. Σε κάθε περίπτωση όμως καθιστά ανεδαφικό το δόγμα της «πάλης των τάξεων», έστω και επειδή θα μένει αναπάντητο το ερώτημα ποια τάξη παλεύει με ποια και για ποιον λόγο.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 11.12.1988, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο άνθρωπος είναι παραγωγός πολιτισμού, και μέσα από αυτήν την ιδιότητά του δημιουργεί τη συνείδησή του και κερδίζει την ελευθερία του, δυο μεγέθη που μόνον ατομικά βιώνονται. Το αίτημα του συλλογικού, διαχρονικά νοούμενο, είναι φυσικά πάντα επίκαιρο, ως η μόνη δυνατή μήτρα που κυοφορεί, απαρτιώνει και εφοδιάζει την ατομική προσωπικότητα. Είναι όμως στην εποχή μας τουλάχιστον αμφίβολο αν μια τάξη —ακόμη και αν αυτή υπήρχε— είναι η ζητούμενη συλλογικότητα. Ιστορικά οι «τάξεις» συγκέντρωσαν και εξέφρασαν την ανθρώπινη δημιουργικότητα, κάθε μια με τον τρόπο της. Αμφισβήτηση υπάρχει μόνο αναφορικά με την «εργατική τάξη». Όχι βέβαια γιατί οι «εργάτες» ως άτομα δεν είναι δημιουργοί πολιτισμού και δεν έχουν θέσει τη σφραγίδα τους σε κάθε ιστορικό μνημείο πολιτισμού. Αλλά διότι η «εργατική τάξη», και όταν υπήρχε, ποτέ δεν κατέλαβε ως τάξη την εξουσία, και δεν θα μπορούσε να την καταλάβει για δύο κυρίως λόγους.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 5.10.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Οι τάξεις που κατέλαβαν και διαχειρίστηκαν την εξουσία το έπραξαν για τον εαυτό τους. Το μεγάλο μέρος δηλαδή της εξουσίας και των ωφελημάτων της μεριζόταν σ’ αυτούς που τη συναποτελούσαν. Ακόμη, οι ίδιοι δημιουργούσαν κοινωνικό πρότυπο και ήθελαν να ανήκουν στην τάξη τους. Αναπαρήγαγαν δηλαδή, βιολογικά και ιδεολογικά, την τάξη και την επιθυμία ένταξης σ’ αυτήν. Η «εργατική τάξη» ούτε την επιθυμία παραμονής δημιουργούσε στα μέλη της ούτε ιδεολογία ένταξης σ’ αυτήν σε οποιονδήποτε. Και εξουσία ταξική δι’ αντιπροσώπου δεν νοείται. Απόδειξη, η «δικτατορία» του προλεταριάτου, εξουσιαζόμενοι της οποίας υπήρξαν κυρίως οι εργαζόμενοι στην παραγωγή, που όρος για να κρατήσουν την ταυτότητά τους είναι η εργασία τους, γεγονός που δεν αφήνει χρόνο για άσκηση εξουσίας. Έτσι, κρατείται για εβδομήντα χρόνια «υπό κηδεμονία» η εργατική τάξη και όπου υποτίθεται ότι κατέλαβε την εξουσία. Και μόλις τελευταία, με την «επανάσταση της περεστρόικα», διαμορφώνονται ίσως προϋποθέσεις απελευθέρωσης της σκέψης και του ατόμου από δόγματα και από την εξουσία της «τάξης των κηδεμόνων της». Δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο ότι ο επίσημος νέος ιδεολόγος της ΕΣΣΔ Μεντβέντεφ, δεύτερος στην ιεραρχία μετά τον Γκορμπατσόφ, λέει δειλά-δειλά: « Η σημερινή πραγματικότητα μάς υποδεικνύει ότι οι παγκόσμιες αξίες πρέπει να βαρύνουν περισσότερο από την πάλη ανάμεσα στις τάξεις».

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 5.10.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Υπάρχει ιστορικά μια τεράστια συμβολή της «εργατικής τάξης» στις εξελίξεις που οδήγησαν στη σύγχρονη εποχή. Αυτή όμως έγκειται στο ρόλο της σην παραγωγή και όχι στην άσκηση της εξουσίας. Μέσα από την παραγωγή διευρύνθηκε και κατέληξε να είναι το συγκρότημα εργασίας σήμερα ο μεγάλος κοινωνικός χώρος, που μπορεί να γίνει αφετηρία για μια ανοιχτή κοινωνία. Σ’ αυτήν την ανοιχτή κοινωνία, που δίνει ρόλους και όχι τάξεις, μπορούμε να αναζητήσουμε δομές και μορφές της νέας συλλογικότητας που χρειαζόμαστε. Στην ανοιχτή κοινωνία δημιουργούνται οι συνθήκες για την παραπέρα απελευθέρωση του ανθρώπου, την ολοκλήρωση της δημοκρατίας και την πραγματική, απρόσκοπτη πρόοδο. Στην πολιτική, μέσα στην ανοιχτή κοινωνία, έχουν θέση όλα τα κόμματα. Τα δημοκρατικά όμως κόμματα διαθέτουν το συγκριτικό πλεονέκτημα ότι εξελίχτηκαν μέσα από διαδικασίες παράλληλες με τη γενική πορεία προς την ανοιχτή κοινωνία και σε μεγάλο βαθμό συνέβαλαν στο να είναι σήμερα αυτή ορατή και δυνατή. Τα μαρξιστικά κόμματα χρειάζεται να απαλλαγούν από τα ταξικά τους δόγματα και τη φεουδαρχική τους δομή, για να έχουν θέση σε μια τέτοια πορεία ή, τουλάχιστον, να μην τη στρεβλώνουν και την καθυστερούν.

*Άρθρο του Παύλου Μπακογιάννη, που έφερε τον τίτλο «Ποια πάλη των τάξεων;» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 11 Δεκεμβρίου 1988. Ο Μπακογιάννης υπογράφει το κείμενό του με την ιδιότητα του πολιτικού συμβούλου τού τότε προέδρου της ΝΔ, Κωνσταντίνου Μητσοτάκη.

Ο ευρυτάνας δημοσιογράφος και πολιτικός Παύλος Μπακογιάννης έφυγε από τη ζωή στις 26 Σεπτεμβρίου 1989, δολοφονηθείς άνανδρα σε ηλικία 54 ετών.