Σωκράτης Κουγέας: Τάλαντον πολύεδρον και πολυδύναμον

Στις 27 Σεπτεμβρίου 1966 έφυγε από τη ζωή, πλήρης ετών, ο Σωκράτης Κουγέας, ακαδημαϊκός, διαπρεπής πανεπιστημιακός δάσκαλος και συγγραφέας.

Ο Κουγέας, που είχε γεννηθεί στους Δολούς της Μεσσηνιακής Μάνης στις 14 Σεπτεμβρίου 1876, σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ενώ συνέχισε τις σπουδές του στην πόλη Χάλε (Χάλη) της Σαξονίας, στο Μόναχο, στο Βερολίνο και στο Παρίσι.

Αφού ειδικεύτηκε στην παλαιογραφία και υπηρέτησε ένα σύντομο διάστημα (1901-1904) στη μέση εκπαίδευση ως ελληνοδιδάσκαλος και σχολάρχης, ο Κουγέας διορίστηκε πρώτος τμηματάρχης των Γενικών Αρχείων του Κράτους.

Το 1915 εξελέγη καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών στην έκτακτη έδρα της Ελληνικής Φιλολογίας και Παπυρολογίας. Μετά την κατάργηση της εν λόγω έδρας εξελέγη, το 1918, τακτικός καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (αποχώρησε το 1947 καταληφθείς υπό του ορίου ηλικίας).

Επίσης, διετέλεσε καθηγητής της Ιστορίας του Πολιτισμού στην Ανωτάτη Εμπορική (1919-1927), στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (1931-1947) και στην Πάντειο (1943-1950), καθώς και άμισθος διευθυντής του Τμήματος Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης (1924-1966).

Ο Κουγέας εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών το 1929, ενώ το 1953 κατέστη πρόεδρος του κορυφαίου πνευματικού ιδρύματος της χώρας.

Τα ενδιαφέροντα του Κουγέα ήταν ευρύτατα, το δε συγγραφικό έργο που κατέλιπε μεγάλο και πολύπλευρο (εκατοντάδες υπήρξαν τα επιστημονικά δημοσιεύματά του), εκτεινόμενο σε ολόκληρο το χώρο της ιστορίας του ελληνισμού και της ελληνικής παιδείας.

Εκκινώντας κατά κανόνα από άγνωστες πηγές και ανέκδοτα κείμενα, ο Κουγέας μελέτησε την ελληνική αρχαιότητα, το Βυζάντιο και τη νεότερη Ελλάδα με διεισδυτική ματιά και κριτικό πνεύμα. Παπυρολογικά κείμενα, αρχαίες και μεσαιωνικές επιγραφές, βυζαντινά και νεότερα έγγραφα και χειρόγραφα αποτέλεσαν για εκείνον σημεία αφετηρίας ώστε να καταλήξει σε γενικότερα ιστορικά και φιλολογικά συμπεράσματα.

Ξεχωριστής αναφοράς χρήζει το μεγάλο ενδιαφέρον που έδειξε ο Κουγέας για την ιστορία και τη γραμματεία της ιδιαίτερης πατρίδας του, κυρίως εις τας δυσμάς του βίου του.

Οδηγός άριστος στη σπουδή της Ιστορίας, ο Κουγέας είχε χωρίς αμφιβολία πάθος για την επιστημονική έρευνα, άλλως πως ιδιοσυγκρασία ερευνητή. Νους γόνιμος και συνδυαστικός, άνθρωπος με οικουμενική παιδεία και έξοχο επιστημονικό ήθος, ο αείμνηστος δάσκαλος υπήρξε μια από τις σημαντικότερες μορφές του πνευματικού βίου της Ελλάδας επί έξι ολόκληρες δεκαετίες.

Στις 6 Μαΐου 1973, στο πλαίσιο επιστημονικού μνημοσύνου του Σωκράτη Κουγέα που είχε τελεστεί στην Καλαμάτα, ο διαπρεπής ιστορικός, πανεπιστημιακός και ακαδημαϊκός Διονύσιος Ζακυθηνός (1905-1993), κατόπιν αποφάσεως της συγκλήτου της Ακαδημίας Αθηνών, είχε αναλάβει να εκφωνήσει τον προσήκοντα λόγο. Ένα πολύ μικρό τμήμα της ενδιαφέρουσας ομιλίας του Ζακυθηνού —παλαιού μαθητή, συναδέλφου και συνεργάτη του Κουγέα— παραθέτουμε κατωτέρω (πηγή: Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών):

Ιδιοσυγκρασία βιολογικώς ρωμαλέα, πνευματικώς ισχυρά, οξεία και δημιουργική, ψυχικώς αδάμαστος και ορμητική, ο Σωκράτης Κουγέας κατηύθυνε την ιστορικήν επιστήμην εν Ελλάδι προς νέας οδούς. Το πάθος της ερεύνης εδέσποσεν ολοκλήρου της ζωής του, υπήρξε δε ευτυχής, διότι μέχρι τέλους διετήρησεν αμείωτον την πνευματικήν του διαύγειαν, την έφεσιν προς εργασίαν, την ασφάλειαν της μνήμης και την χάριν του λόγου. Η όλη πνευματική του ιδιοσυγκρασία έφερεν αυτόν προς τα καίρια. Η θήρα του καινού, η σύλληψις του ουσιώδους, η απέριττος πυκνότης του λόγου, η αγαστή λιτότης της διαπραγματεύσεως ήσαν εκ των κυριωτέρων χαρακτηριστικών της προσωπικότητός του. Παντού όπου ετάχθη, ο αείμνηστος διδάσκαλος εδημιούργησεν, επεκράτησε και εκαινοτόμησεν. Άφινε πάντοτε ανοικτάς τας διόδους προς τα φιλελεύθερα και τα νεώτερα. Αλλ’ ο νεωτερισμός και ο φιλελευθερισμός του δεν εχώρουν πέρα της Ελληνικής παραδόσεως, της συνόλου Ελληνικής παραδόσεως, αρχαίας, μεσαιωνικής και νεωτέρας, την οποίαν υπελάμβανεν ενιαίαν, συνεχή και αδιάσπαστον.

Ίσως η οικουμενικότης της Ελληνικής παραδόσεως —οικουμενικότης η οποία διά τον Έλληνα ιστορικόν δημιουργεί ηυξημένας ευθύνας, δύναμιν αλλά και απώλειαν δυνάμεων— ίσως η περί άπασαν την παράδοσιν ταύτην ενασχόλησις του Κουγέα εμείωσε την απόδοσίν του εις τον τομέα της Αρχαιότητος. Αλλ’ έχουν την μοίραν των και ο βίος των ανθρώπων και η πορεία των πνευματικών βιωμάτων. Ως εμφανίζεται ενώπιον ημών, το καταλειφθέν έργον δημιουργεί ορόσημον εις την Ελληνικήν ιστορικήν επιστήμην. Ότε εγεννάτο ο Κουγέας, ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος συνεπλήρου την έκδοσιν της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους και των παραρτημάτων της. Σπυρίδων Ζαμπέλιος και Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος αντιπροσωπεύουν την κορύφωσιν του Ελληνικού Ιστορισμού. Εις την παράδοσίν των κινείται ο ακάματος και πολυΐστωρ Παύλος Καρολίδης, με τον θάνατον του οποίου τερματίζεται η ιστορικίζουσα περίοδος της Ελληνικής ιστοριογραφίας.

Εις το σημείον τούτο της αλλαγής αναδεικνύονται ο Σωκράτης Κουγέας και ο ομήλικος και φίλος του Κωνσταντίνος Άμαντος — πνευματικαί ιδιοσυγκρασίαι τόσον διαφορετικαί. Αμφότεροι τρέφονται από τους χυμούς της αναγεννήσεως, η οποία ανεκαίνισε τας ιστορικάς και φιλολογικάς επιστήμας κατά την ογδόην δεκαετίαν του παρελθόντος αιώνος. Ο Κουγέας, τάλαντον πολύεδρον και πολυδύναμον, εδέχθη την ευεργετικήν επίδρασιν της Γερμανικής επιστήμης, της ακμαζούσης φιλολογικής σχολής, της ανθούσης σπουδής των παπύρων και των επιγραφών, της προαγομένης εις συγκρότησιν Βυζαντινολογίας διά του Krumbacher και της Byzantinische Zeitschrift. Ανασυνδέων την παλαιάν παράδοσιν του αρχηγέτου της ερευνητικής ιστορικής σχολής, του Ανδρέου Μουστοξύδου, και συνεχίζων την διδασκαλίαν του Σπυρίδωνος Λάμπρου, προήγαγε την Ελληνικήν ιστοριογραφίαν από του Ιστορισμού εις την νέαν της φάσιν.

Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, www.elia.org.gr).