Έρικ Χομπσμπάουμ: Για τα 500 χρόνια που πέρασαν από τότε που σάλπαρε ο Κολόμβος

Πριν λίγες βδομάδες, στο Μεξικό, μου ζητήθηκε να υπογράψω ένα κείμενο διαμαρτυρίας εναντίον του Χριστόφορου Κολόμβου για λογαριασμό των γνήσιων αυτόχθονων κατοίκων της ηπειρωτικής και νησιώτικης Αμερικής, ή μάλλον των επιγόνων τους. Κατανοώ τα αισθήματα που προκαλούν χειρονομίες αυτού του είδους και τις αντιμετωπίζω με συμπάθεια, αν και νομίζω ότι ο μόνος λόγος για να διαμαρτυρόμαστε για κάτι που έγινε πριν 500 χρόνια είναι για να εξασφαλίσουμε λίγη δημοσιότητα σ’ ένα στόχο του 1992, και όχι για το 1492.

Οι συνέπειες των ταξιδιών του Κολόμβου και εκείνων που τον ακολούθησαν δεν μπορούν να ανατραπούν. Τα βάσανα που υπέστησαν οι αυτόχθονες Αμερικανοί και οι εισαχθέντες Αφρικανοί, είτε από σκόπιμη ανθρώπινη ενέργεια είτε ως επακόλουθο της κατάκτησης και της εκμετάλλευσης, δεν επιδέχονται αμφισβήτηση και δεν μπορούν να ακυρωθούν εκ των υστέρων. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε την ιστορία, ούτε να παραβλέψουμε ότι οι συνέπειες της κατάκτησης και της εκμετάλλευσης γι’ αυτούς τους πληθυσμούς ήταν καταστροφικές. Δεν μπορούμε να ακυρώσουμε την ιστορία, αλλά μόνο να τη διατηρήσουμε στη μνήμη, να την ξεχνάμε ή να την εφευρίσκουμε. Καθένας που ζει στην Αμερική σήμερα, είτε καταγόμενος από τους αυτόχθονες κατοίκους είτε από τους εθελοντές και τους βιαίως μεταφερθέντες αποίκους, έχει διαμορφωθεί από αυτά τα 500 χρόνια που πέρασαν από τότε που σάλπαρε ο Κολόμβος. Αλλά αυτό ισχύει και για όλους όσοι ζουν στον Παλαιό Κόσμο, αν και με τρόπους που σπάνια συνειδητοποιούμε.

Πηγή: «Ο Πολίτης» (τεύχος 120, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1992)

Το γεγονός ότι και οι δύο πλευρές μετασχηματίστηκαν καλύφθηκε και συνεχίζει να καλύπτεται, σε ένα πρώτο επίπεδο, από το απλό γεγονός της κατάκτησης και της τεράστιας διαφοράς δυνάμεων. Μόνο στην περιφέρεια των τόπων εγκατάστασης των αποίκων και, συνήθως, μετά την αρχική επιβολή της εξουσίας των Ευρωπαίων οι Ευρωπαίοι και οι αυτόχθονες Αμερικανοί συναντήθηκαν σε συνθήκες σχετικής ισότητας. Ισότητα που ενισχύθηκε στα βόρεια και νότια σύνορα για έναν ή δύο αιώνες από την «επανάσταση των αλόγων» που μετέτρεψε τους απλούς Ινδιάνους των ερήμων και των λιβαδιών της Βόρειας Αμερικής και του Νότου σε φοβερούς έφιππους επιδρομείς. Σ’ αυτές τις περιοχές και στα όρια της ζούγκλας του Αμαζονίου, όπως και στους διάσπαρτους οικισμούς όπου συνέρρεαν οι φυγάδες σκλάβοι, πέρα από τις φυτείες, συναντάμε μακροχρόνια αντίσταση στην κατάκτηση και στον πολιτισμό — και μόνο σ’ αυτές. Οι αυτόχθονες αμερικανικοί πολιτισμοί, ιδιαίτερα στην Κεντρική Αμερική, υπέκυψαν ραγδαίως. Σ’ αυτές τις συνθήκες δεν μπορούμε να μιλάμε, στην πραγματικότητα, για «σύγκρουση» πολιτισμών, δεδομένης της πλήρους κυριαρχίας της μιας πλευράς.

Η κυριαρχία αυτή ενισχύθηκε από τον συνδυασμό του χριστιανισμού και της βάρβαρης κατάκτησης, συνδυασμός που, όπως παρατήρησε ο Έντουαρντ Γκίμπον για την περίπτωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, είναι ένας πολύ αποτελεσματικός καταστροφέας πολιτισμών. Με όλον τον οφειλόμενο σεβασμό στον Λας Κάζας και στους ηθικούς κανόνες του Ισπανικού Στέμματος, με όλον τον θαυμασμό για την προστασία που προσέφεραν οι Ιησουίτες στους Ινδιάνους, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι το αντικείμενο της κατάκτησης ήταν η καταστροφή μιας αντίχριστης θρησκείας και η αντικατάστασή της από την αληθή πίστη. Όπως στην Κόρντομπα, έτσι και στο Μεξικό, βλέπουμε τους κατακτητές να κατεδαφίζουν ένα είδος ιερού για να κτίσουν με τα ίδια υλικά, στα ίδια μέρη, εκκλησίες. Αυτή η αρχική καταστροφή ήταν τόσο συστηματική, ώστε, παρά τις κάποιες καθυστερημένες προσπάθειες για τη διάσωση, μόνον τρεις από τους γραπτούς κώδικες των Μάγια υπάρχουν σήμερα και η γραφή έχει μόνο μερικώς αποκωδικοποιηθεί. Στην πραγματικότητα μπορούμε να διαβάσουμε τα κείμενα των προκολομβιανών πολιτισμών πολύ λιγότερο από τα αρχαία ιερογλυφικά και τις πινακίδες σφηνοειδούς γραφής.

Η τέχνη και τα έργα τέχνης αυτών των πολιτισμών βρήκαν τον δρόμο τους για την Ευρώπη, θαυμάστηκαν από ειδικούς, όπως ο Άλμπερτ Ντύρερ, για την τεχνική τους αρτιότητα και την ομορφιά τους, αλλά, όσο μπορούμε να γνωρίζουμε, μέχρι τον 20ό αιώνα δεν έγιναν αντικείμενο σημαντικού καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος. Πολλά από τα πιο σημαντικά μνημεία που έγιναν πρόσφατα παγκόσμια τουριστικά κέντρα, όπως οι πόλεις των Μάγια ή το Μάτσου Πίτσου, δεν ήταν γνωστά ή δεν είχαν βρεθεί ακόμα.

Εν συντομία, ό,τι και αν ήταν εκείνο που οι κατακτητές και οι άποικοι έλπιζαν να πάρουν από τον Νέο Κόσμο, δεν περίμεναν, πάντως, να μάθουν και πολλά από τους κατοίκους του που θα είχαν κάποια αξία στον Παλαιό Κόσμο. Το πιο ενδιαφέρον και διδακτικό πράγμα που πήραν ήταν απλώς το καινούργιο: την ανακάλυψη άλλων ανθρώπινων κοινωνιών, που ήταν άγνωστες και αδιαμεσολάβητες από την ιστορία, τη λογοτεχνία ή την προφορική παράδοση. Την ανακάλυψη περιοχών με γεωλογικές και κλιματολογικές δομές διαφορετικές από εκείνες της Ευρώπης και με μια, σε μεγάλο βαθμό, παράξενη, πλούσια, αλλά και εντελώς άγνωστη χλωρίδα και πανίδα, που σε μερικές περιοχές έμοιαζε με παράδεισο. Η αντιπαράθεση με το καινούργιο ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα η επίδραση της Αμερικής στην ευρωπαϊκή κουλτούρα. […] Εξίσου και ίσως περισσότερο σημαντικό ήταν το «καινούργιο» που προσέφερε η Αμερική ως ερέθισμα για την αναθεώρηση της επιστημονικής μας κοσμοαντίληψης. Στον 19ο αιώνα η εμπειρία της Νότιας Αμερικής οδήγησε τον Δαρβίνο και τον Ράσελ Ουάλας να μορφοποιήσουν εξελικτικές θεωρίες. Ο ίδιος ο Δαρβίνος το παραδέχεται στις πρώτες προτάσεις της Καταγωγής των Ειδών.

Στους χώρους της πολιτικής, των θεσμών και της υψηλής διανόησης, με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε ότι οι Ευρωπαίοι θεώρησαν, μέχρι την εποχή της ανεξαρτησίας της Βόρειας Αμερικής, ότι δεν είχαν να μάθουν τίποτε από τον Νέο Κόσμο. Οι θεσμοί του Νέου Κόσμου προέρχονταν από τους αντίστοιχους του Παλαιού. Η κουλτούρα και οι τέχνες του ήταν μακρινές επαρχιώτικες εκδοχές των προτύπων της μητρόπολης. Στο πολιτικό επίπεδο, όλα άλλαξαν δραματικά με την επανάσταση των αμερικανικών αποικιών, γιατί, μετά απ’ αυτή, ο Νέος Κόσμος έγινε το υπόδειγμα της πολιτικής καινοτομίας, σε μια εποχή ανολοκλήρωτης ή αποτυχημένης επανάστασης στη μητρόπολη. Η Αμερική ήταν μια ήπειρος δημοκρατιών σε έναν κόσμο της μοναρχίας και οι ΗΠΑ υπήρξαν ο πρωτοπόρος της πολιτικής δημοκρατίας. Παρ’ όλ’ αυτά, ακόμα και στην πολιτική, ο Παλαιός Κόσμος δεν έχασε απόλυτα την ηγεμονία του. Η Γαλλική Επανάσταση υπήρξε καθολικότερο μοντέλο από την επανάσταση στις αμερικανικές αποικίες και η τρίχρωμη σημαία έγινε το κυρίαρχο πρότυπο για τις εθνικές σημαίες, ακόμα και στη Λατινική Αμερική. Όμως, ο Νέος Κόσμος παρέμεινε σε εξάρτηση από τον Παλαιό, στη σκέψη και στις τέχνες, ενώ ελάχιστοι πλούσιοι ή μορφωμένοι Αμερικανοί το αμφισβήτησαν μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα.

[…]

Πηγή: «Ο Πολίτης» (τεύχος 120, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1992)

Αν αναλύσουμε το ισοζύγιο των στοιχείων από την Ευρώπη και τον Νέο Κόσμο στην κουλτούρα, γίνεται φανερή μια ενδιαφέρουσα αντίθεση μεταξύ της κουλτούρας των ελίτ ή της υψηλής κουλτούρας και της λαϊκής κουλτούρας. Στην υψηλή κουλτούρα το ισοζύγιο έγερνε υπέρ του Παλαιού Κόσμου μέχρι την τελευταία περίοδο του 20ού αιώνα, παρά το τρομακτικό κύρος, τους πόρους και τη δημιουργικότητα των ΗΠΑ. Η αμερικανική ήπειρος εισάγει ακόμα και σήμερα ταλέντα και ιδέες, και αυτό γίνεται περισσότερο από πουθενά αλλού στις ΗΠΑ, ακόμα και στην περιοχή του μεγαλύτερου θριάμβου τους, στον χώρο της διανόησης, στην επιστημονική έρευνα. Στις λοιπές χώρες της Αμερικής η ηγεμονία του Παλαιού Κόσμου συνεχίζεται στους κύκλους των διανοουμένων, αν και μερικές μητροπόλεις έχουν ήδη μάθει ότι η πολιτιστική τους ανωτερότητα έναντι των πρώην αποικιών τους έχει σβήσει.

Όμως, ακόμα και στον χώρο της υψηλής κουλτούρας, ο Παλαιός Κόσμος, με αυξανόμενο ρυθμό, έχει αντιληφθεί την επίδραση του Νέου, αν και με κάποια καθυστέρηση ως προς την επίσημη αναγνώριση. Τα Βραβεία Νόμπελ άρχισαν να δίνονται σε Βορειοαμερικανούς συγγραφείς από το 1930 και στους Λατινοαμερικανούς από τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Εντούτοις, η λογοτεχνία των ΗΠΑ έχει γίνει αποδεκτή ως σημαντική και ανεξάρτητη συνιστώσα της παγκόσμιας λογοτεχνίας εδώ και τουλάχιστον 150 χρόνια. Η λογοτεχνία της Λατινικής Αμερικής ήταν δύσκολο να ασκήσει επιδράσεις έξω από τη γλωσσική ζώνη της Ιβηρικής, αλλά έκανε σημαντικά βήματα στο δεύτερο μισό του παρόντος αιώνα και σήμερα ασκεί μεγαλύτερη επίδραση σε διεθνές επίπεδο από τη λογοτεχνική παραγωγή των ΗΠΑ.

[…]

Σε σύγκριση με την αμφιλεγόμενη τύχη των εκδοχών της υψηλής κουλτούρας της Αμερικής, οι αμερικανικές λαϊκές κουλτούρες από το μέσον ή, το αργότερο, από το τέλος του 19ου αιώνα έδειξαν μια αξιοσημείωτη δύναμη να μπολιάσουν τον Παλαιό Κόσμο. Πρόκειται και πάλι για μια χαρακτηριστική επιτυχία μιας μεικτής κουλτούρας — στην περίπτωση αυτή μιας ευρωαμερικανικής κουλτούρας που αναζωογονήθηκε από αφρικανικά στοιχεία. Οι χοροί και η λαϊκή μουσική της Βόρειας Αμερικής, της Καραϊβικής και της Νότιας Αμερικής κατέκτησαν την Ευρώπη από την αρχή του 20ού αιώνα και συνεχίζουν την προέλασή τους από το ταγκό, το maxixe και το ραγκτάιμ ως σήμερα. Σήμερα, η μαζική λαϊκή μουσική της βιομηχανικής κοινωνίας προέρχεται κυρίως από το δυτικό ημισφαίριο, ενώ η υπερατλαντική μουσική της υψηλής κουλτούρας, από το Κολόν στο Μπουένος Άιρες ως το Λίνκολν Σεντρ στη Νέα Υόρκη, παραμένει δέσμια της Ευρώπης.

Ας μην υποτιμήσουμε αυτές τις πολιτιστικές επιδράσεις του Νέου Κόσμου. Η λαϊκή κουλτούρα είναι η παγκόσμια κουλτούρα του αιώνα μας. Τη μοιραζόμαστε όλοι, ακόμα και οι πιο απαιτητικοί διανοούμενοι. Η υψηλή κουλτούρα ανήκει σε μειονότητες και, μερικές φορές, σε εξαιρετικά ολιγομελείς μειονότητες. Λέγοντας αυτά δεν διατυπώνω μια ηθική κρίση. Από την άλλη μεριά, δηλώνω την ύπαρξη μιας «σύγκρουσης» διαφορετικών μορφών κουλτούρας. Αν υπάρχει μια γνήσια σύγκρουση σ’ αυτόν τον τομέα, στον χώρο της κουλτούρας μεταξύ Νέου και Παλαιού Κόσμου, θα την εντοπίσουμε εδώ: μεταξύ μιας κουλτούρας του Νέου Κόσμου, που η κύρια δύναμη και η δυναμική της είναι η λαϊκότητά της, και μιας κουλτούρας του Παλαιού Κόσμου, που η επίδρασή της στον Νέο έχει μεθοδευθεί, αποκλειστικά σχεδόν, από τις ελίτ και τις ηγεσίες.

Αυτή η αντίθεση προσδίδει μια ειδική χροιά στο κύριο επιχείρημά μου. Ο πιο σημαντικός τρόπος με τον οποίο επέδρασε η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου στον Παλαιό είναι μέσω μιας, σχεδόν εξ ολοκλήρου, ανώνυμης διαδικασίας κατάκτησης των μαζών που ξεκίνησε από τη Δύση. Η σημαντικότερη συνεισφορά της αμερικανικής ηπείρου στον Παλαιό Κόσμο ήταν να δώσει σ’ όλο τον κόσμο ένα κέρας της Αμάλθειας γεμάτο με άγρια και καλλιεργημένα προϊόντα, κυρίως φυτά, χωρίς τα οποία δεν θα μπορούσαμε να διανοηθούμε τον σημερινό κόσμο. Μπορεί να πείτε ότι αυτό δεν αφορά με κανένα τρόπο την κουλτούρα. Αλλά αυτά που καλλιεργούμε και τρώμε, ιδιαίτερα αν πρόκειται για κάποιο νέο είδος που δεν μας είναι οικείο, ή ακόμα για μια εντελώς νέα μορφή κατανάλωσης, επηρεάζουν και μπορούν να μετασχηματίσουν όχι απλώς την κατανάλωσή μας αλλά τον γενικότερο τρόπο ζωής μας.

Ας δούμε μόνο τα βασικά τρόφιμα. Τέσσερις από τις επτά σημαντικότερες καλλιέργειες σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο προέρχονται από την Αμερική: οι πατάτες, ο αραβόσιτος, η μανιόκα και οι γλυκοπατάτες (τα υπόλοιπα τρία είναι το σιτάρι, το κριθάρι και το ρύζι). […]

Πηγή: «Ο Πολίτης» (τεύχος 120, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1992)

Αλλά τι να πούμε για τα προϊόντα του Νέου Κόσμου που δεν ήταν απλά υποκατάστατα για πράγματα που ήδη κατανάλωνε ο Παλαιός Κόσμος, αλλά άνοιξαν νέες προοπτικές, καθόρισαν νέους τρόπους ζωής: τη σοκολάτα, τον καπνό, την κοκαΐνη; Ή για εκείνα που έγιναν κρίσιμα συστατικά καινοτομιών, όπως η τσίχλα ή η Κόκα κόλα (ακόμη και αν έχασε το αρχικό συστατικό από κοκαΐνη), το τόνικ στο τζιν; Ή για τις σημαντικές προσθήκες στην παγκόσμια ιατρική φαρμακολογία, όπως το κινίνο, που ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα το μόνο φάρμακο κατά της ελονοσίας; Ή για τα ηλιοτρόπια που ζωγράφισαν ο Ρέμπραντ και ο Βαν Γκογκ, τα φυστίκια και τους ξηρούς καρπούς, χωρίς τα οποία θα ήταν ημιτελής η σύγχρονη δυτική κοινωνικότητα, για να μην αναφέρω τις πιο πρακτικές χρήσεις τους ως πρώτων υλών φυτικών ελαίων;

Αυτό που υποστηρίζω είναι ότι η αποδοχή νέων προϊόντων, ή ακόμα, σε παραδοσιακές αγροτικές κοινωνίες, η μετατόπιση της διατροφής από ένα βασικό είδος σε κάποιο άλλο, εμπεριέχει κάτι πολύ περισσότερο από μια μεταβολή στις καταναλωτικές επιλογές. Οι πατάτες και ο αραβόσιτος μπορούσαν να θρέψουν πολύ περισσότερους ανθρώπους ανά μονάδα καλλιεργούμενης έκτασης από τις παλαιότερες καλλιέργειες. Γνωρίζουμε τι έγινε όταν ραγδαία αυξανόμενοι πληθυσμοί εξαρτήθηκαν από μία μόνο καλλιέργεια. […]

Καθετί που σχετίζεται με τη χρήση του καπνού, που ήταν άγνωστος έξω από την Αμερική πριν την κατάκτηση, έχει πολιτιστικές συνέπειες. […] Καθετί σχετικό με τη χρήση του καπνού είναι δεμένο με ανθρώπινα συναισθήματα, ιδέες, ελπίδες και φόβους: από το τελευταίο τσιγάρο που προσφέρεται στον θανατοποινίτη πριν την εκτέλεση μέχρι τον καπνιστή που αυτόματα ανάβει ένα τσιγάρο μετά την ερωτική συνεύρεση. Ακόμη και η εκστρατεία για τον περιορισμό του καπνίσματος […] μας αποκαλύπτει περισσότερα για τις απόψεις που επικρατούν στο τέλος του 20ού αιώνα για το πώς πρέπει να ζούμε, παρά για τις επιπτώσεις της νικοτίνης στην υγεία.

Μιλάμε, με δυο λόγια, για προϊόντα του Νέου Κόσμου που ήταν άγνωστα και δεν μπορούσαν παρά να είναι άγνωστα πριν την κατάκτηση της Αμερικής, αλλά τα οποία έχουν μετασχηματίσει τον Παλαιό Κόσμο από τότε δραματικά και σε απρόβλεπτες κατευθύνσεις. Το ίδιο γίνεται και σήμερα. Θα ήθελα να προσθέσω ότι σε σχέση μ’ αυτό ο Παλαιός Κόσμος οφείλει περισσότερα στον Νέο, παρά η Αμερική στην Ευρώπη.

Αυτό που θέλω να τονίσω είναι ότι τα προϊόντα αυτά δεν «ανακαλύφθηκαν» απλώς από τους Ευρωπαίους. Ακόμα λιγότερο, οι Ευρωπαίοι δεν τα αναζήτησαν, όπως αναζήτησαν οι Κονκισταδόροι το ασήμι και τον χρυσό. Ήταν προϊόντα γνωστά, που οι αυτόχθονες κοινωνίες τα συνέλεγαν, τα καλλιεργούσαν συστηματικά και τα μεταποιούσαν. Οι Κονκισταδόροι και οι άποικοι έμαθαν πώς να τα παρασκευάζουν και να τα χρησιμοποιούν από τους αυτόχθονες. Αν οι άποικοι δεν αφήνονταν να διδαχθούν από τους αυτόχθονες, θα αντιμετώπιζαν τεράστιες δυσκολίες, ίσως μάλιστα να γινόταν αδύνατη η επιβίωσή τους. […]

Το επιχείρημά μου είναι ότι η αληθινή φύση και η σημασία της συνάντησης των δύο πολιτισμών, που άρχισε με την αποβίβαση του Κολόμβου στο πρώτο νησί της Καραϊβικής, δεν μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο με όρους της συμβατικής ιστορίας. Αν αναρωτηθούμε τι πήραν οι Ευρωπαίοι από την κατάκτηση του Νέου Κόσμου, η προφανής απάντηση είναι μια επέκταση ορισμένων κρατών που βρίσκονται στη δυτική πλευρά της γηραιάς ηπείρου. Επέκταση που συντελέσθηκε με την αποικιοκρατική ισχύ, με τον πλούτο που προήλθε από την εργασία των Ινδιάνων και των Αφρικανών, με την εγκατάσταση αποίκων και μεταναστών από τις ευρωπαϊκές χώρες. Η Αμερική ήταν η πρώτη περιοχή έξω από την Ευρώπη στην οποία ανατράπηκαν αυτοκρατορίες από Ευρωπαίους στρατιώτες και στην οποία οι Ευρωπαίοι ίδρυσαν Νέες Καστίλες, Νέες Πορτογαλίες και, αργότερα, Νέες Αγγλίες. Για χίλια χρόνια πριν το 1492 η κατάκτηση και η εγκατάσταση είχαν διαφορετική φορά: από την Ασία και την Αφρική στην Ευρώπη. Γι’ αυτό έχει ιστορική σημασία το γεγονός ότι η ημερομηνία ανακάλυψης της Αμερικής από τον Κολόμβο συμπίπτει με την ημερομηνία της κατάκτησης της Γρανάδας και την απέλαση των Εβραίων από την Ισπανία. Και τα τρία γεγονότα είναι σύμβολα αυτής της αντιστροφής. Το 1492 σημαδεύει την έναρξη της ευρωκεντρικής παγκόσμιας ιστορίας, της πεποίθησης ότι λίγες χώρες της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης προορίζονταν να κατακτήσουν και να κυβερνήσουν την υφήλιο, την αρχή της ευρωπαϊκής μεγαλομανίας.

[…]

Όταν η πολιτιστική, κοινωνική, οικονομική ιστορία του σύγχρονου κόσμου γραφεί με πιο ρεαλιστικούς όρους, η κατάκτηση της νότιας Ευρώπης από τον αραβόσιτο, της βόρειας και ανατολικής Ευρώπης από την πατάτα και όλης της Ευρώπης από τον καπνό και, πιο πρόσφατα, από την Κόκα κόλα θα δειχθούν πιο βαρυσήμαντα γεγονότα από τον χρυσό και το ασήμι, για χάρη των οποίων υποτάχθηκαν οι χώρες της Αμερικής.

*Έξοχο κείμενο του Έρικ Χομπσμπάουμ, που έφερε τον τίτλο «Αποχαιρετισμός στον Κολόμβο» και είχε δημοσιευτεί αρχικά στο London Review of Books (Ιούλιος 1992) και ακολούθως στο περιοδικό Ο Πολίτης (τεύχος 120, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1992), μεταφρασμένο από τον Λάκη Δεδουσόπουλο.

Ο Έρικ Χομπσμπάουμ

Ο βρετανός μαρξιστής ιστορικός Έρικ Χομπσμπάουμ ή, κατ’ άλλη εκδοχή, Χόμπσμπομ (Eric John Ernest Hobsbawm), διαπρεπής στοχαστής, συγγραφέας και ακαδημαϊκός δάσκαλος, γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στις 9 Ιουνίου 1917 και απεβίωσε στο Λονδίνο την 1η Οκτωβρίου 2012.