Αναστάσιος Χρηστομάνος: Έργο τέλειας γνώσης και μέγιστης εμβρίθειας

Η ελληνική επιστήμη θρηνεί έναν των εξοχωτέρων αυτής εργατών. Ο γράφων τας γραμμάς ταύτας ηγάπησε και εσεβάσθη ίσα πατρί τον Αναστάσιον Χρηστομάνον, ώστε σχεδόν αδύνατον να χαράξη, προσφάτου όντος έτι του άλγους, την εικόνα ανδρός, ον τεσσαρακονταετής άοκνος εργασία υπέροχον και εξέχοντα μεταξύ των επιστημόνων ανέδειξεν.

Ο Αναστάσιος Χρηστομάνος, Μακεδών την καταγωγήν, εγεννήθη εν Βιέννη τω 1841. Μετ’ επιμελεστάτας σπουδάς εν τω Πολυτεχνείω της γενετείρας πόλεως και εν διαφόροις Πανεπιστημίοις της Γερμανίας, κατήλθεν εις Ελλάδα, όπου ως υφηγητής (1863) κατ’ αρχάς και ως έκτακτος (1866) και τακτικός (1869) καθηγητής βραδύτερον ελάμπρυνε την διδασκαλίαν της Χημείας και εγένετο ιδρυτής του πρώτου εν Ελλάδι Χημείου, δι’ ακαμάτου δε φιλοπονίας ανέδειξεν αυτό εφάμιλλον τών εν τη Εσπερία. Μόλις δε προ ολίγων μηνών οι απανταχού μαθηταί του είχον πανηγυρίσει την τεσσαρακονταετηρίδα του ευχόμενοι μακράν έτι δράσιν, ταχύς όμως και απροσδόκητος ο απηνής θάνατος επήλθεν.

Έκτακτος παρατηρητικότης, τελεία γνώσις του θέματος και μεγίστη εμβρίθεια διακρίνουσι το έργον του Χρηστομάνου. Αι πρώται αυτού μελέται είναι νέα μέθοδος προς παρασκευήν του διφαινυλίου και νέα μέθοδος προς ανάλυσιν των χρωμιτών μετά πολλαπλών αναλύσεων χρωμιτών της Ελλάδος. Βραδύτερον εμελέτησεν επισταμένως το τριχλωριούχον ιώδιον, και το ειδικόν βάρος αυτού προσδιώρισεν επινοήσας νέαν μέθοδον προσδιορισμού ειδικού βάρους ευαποσυνθέτων σωμάτων. […] Πλην δε των αναλύσεων των ελληνικών χρωμιτών ανέλυσεν έτι πλείστα ιαματικά ύδατα των σπουδαιοτέρων πηγών της Ελλάδος ως και πολλά πηγαία ύδατα και ιδία της Αττικής. Επίσης ανέλυσε πλείστα είδη ελληνικών οίνων και διάφορα ορυκτά της ελευθέρας και δούλης Ελλάδος. Πλειστάκις δ’ αντεπροσώπευσε την Ελλάδα εις διάφορα επιστημονικά συνέδρια, πολλαχώς εν αυτοίς τιμηθείς και πολλάκις τμημάτων τούτων προεδρεύσας. Αι τελευταίαι αυτού εργασίαι ως θέμα είχον τον φωσφόρον. […]

Ο Χρηστομάνος, δεύτερος από αριστερά μεταξύ των ορθίων (δίπλα του, πρώτος από αριστερά, ο καθηγητής Ξαβέριος Λάνδερερ, που δίδαξε πρώτος τη χημεία στην Ελλάδα σε πανεπιστημιακό επίπεδο)

Αλλ’ εκτός τών εν τοις ειδικοίς περιοδικοίς συγγράμμασι δημοσιευθέντων (σ.σ. «δημοσιευθεισών» θα έπρεπε να είχε γραφεί) πρωτοτύπων ερευνών, συνέγραψε πολλά έργα κυρίως διδακτικόν έχοντα σκοπόν. Η δίτομος Χημεία αυτού είνε το μόνον βιβλίον δι’ ου επί σειράν όλων ετών διδάσκονται οι φοιτηταί των φυσικών επιστημών και της ιατρικής. Τελείαν δε κατήρτισε και την χημικήν ονοματοθεσίαν, ήτις επεκράτησε και θέλει επικρατήσει ως μάλλον σύμφωνος προς το πνεύμα της γλώσσης μας και προς την εν ταις διαφόροις ευρωπαϊκαίς γλώσσαις ονοματοθεσίαν.

Τον πλείστον όμως χρόνον αυτού κατηνάλωσεν ο Χρηστομάνος εις την από της έδρας διδασκαλίαν, διδάσκων ανόργανον, οργανικήν  και αναλυτικήν χημείαν ενώπιον πολυπληθεστάτου ακροατηρίου, έτι δε εις τας ασκήσεις των φοιτητών, ας πάντοτε μετά μεγίστου ενδιαφέροντος διηύθυνε και παρηκολούθει, και ηναγκάζετο σχεδόν πάντοτε, ελλείψει των σχετικών συγγραμμάτων, να υπαγορεύη ως επί το πλείστον εκ του προχείρου τα προς άσκησιν διδόμενα θέματα. Τούτου ένεκα μεγίστη ήτο η αγάπη μεθ’ ης υφ’ απάντων των μαθητών αυτού περιεβάλλετο και αΐδιος θα μείνη η μνήμη του εις πάντας τούς υπό την σοφήν και πατρικήν επίβλεψίν του εργασθέντας.

Εν Γενεύη, τη 10/23 Οκτωβρίου 1906.

Νεκρολογία Αναστασίου Χρηστομάνου διά χειρός Δημητρίου Τσακαλώτου (1883-1919), διαπρεπούς φυσικοχημικού, που διετέλεσε τακτικός καθηγητής της Φυσικής Χημείας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο και της Χημικής Τεχνολογίας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Είχε δημοσιευτεί στο μηνιαίο περιοδικό σύγγραμμα «Αρχιμήδης», έκδοση του Ελληνικού Πολυτεχνικού Συλλόγου (αριθ. 6, Οκτώβριος 1906).

Ο Δημήτριος Τσακαλώτος

Διαπρεπής χημικός, γόνος ονομαστής βυζαντινής οικογένειας με καταγωγή από το Μελένικο (άλλοτε αξιόλογο αστικό κέντρο του ελληνισμού στο βόρειο τμήμα της Ανατολικής Μακεδονίας), ο Αναστάσιος Χρηστομάνος γεννήθηκε στη Βιέννη στις 8 Μαρτίου 1841 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 2 Οκτωβρίου 1906.

Ο Χρηστομάνος υπήρξε όχι μόνο πρωτοπόρος στη συστηματική οργάνωση των χημικών σπουδών στη χώρα μας αλλά και πρωτεργάτης της ίδρυσης και οικοδόμησης του κτιρίου του Παλαιού Χημείου του Πανεπιστημίου Αθηνών επί της οδού Σόλωνος.

Πέραν του διδακτικού έργου του στη Γενική και την Αναλυτική Χημεία, ο Χρηστομάνος ήταν ο πρώτος που εφάρμοσε την εργαστηριακή άσκηση των φοιτητών του στη χημεία.

Σπουδαίες υπήρξαν οι ερευνητικές μελέτες και οι επιστημονικές εργασίες του, όπως και οι δικής του επινοήσεως συσκευές (η του προσδιορισμού του ανθρακικού οξέος, η της εξευρέσεως του σημείου τήξεως κ.ά.).

Από τα μοναδικής αξίας διδακτικά συγγράμματα του Χρηστομάνου ξεχωρίζει το μεγάλο δίτομο έργο του «Εγχειρίδιον Χημείας», που αποτέλεσε σταθμό στην ελληνική χημική βιβλιογραφία.