Νοικοκυριά: Πού ξοδεύουν τα χρήματά τους οι πλούσιοι και πού οι φτωχοί

Το πληθωριστικό σοκ του 2021-22 έπληξε δυσανάλογα τα φτωχά νοικοκυριά και διεύρυνε τις ανισότητες, διαπιστώνει νέα έρευνα του ΚΕΠΕ. Είναι κάτι που οι περισσότεροι βιώνουμε εμπειρικά, αλλά ο ερευνητής Γιώργος Ιωαννίδης, το κάνει «ταληράκια»:  Ο Δείκτης Τιμών Καταναλωτή μπορεί να είναι στατιστικά ίδιος για όλους, αλλά στην πραγματικότητα ο «πληθωρισμός του φτωχού» τρέχει με υψηλότερη ταχύτητα από τον «πληθωρισμό του πλούσιου».

Με βάση την κατανάλωση των νοικοκυριών ανάλογα με το εισόδημα,  η έρευνα του ΚΕΠΕ  καταλήγει ότι ενώ η σωρευτική αύξηση τιμών τη διετία 2021-2022 ήταν για το μέσο όρο των εισοδημάτων 14,7%, για το 20% των πιο φτωχών ο πληθωρισμός έτρεξε με 15,6%. Αντιθέτως για το 10% των πλουσιότερων ο πληθωρισμός ήταν χαμηλότερος του μέσου όρου κατά 1,1 ποσοστιαία μονάδα και κατά 1,9 χαμηλότερος από τον πληθωρισμό των φτωχών.

Ανελαστικές δαπάνες

Η απόκλιση στους δείκτες οφείλεται μεταξύ άλλων στο γεγονός ότι τα προϊόντα και οι υπηρεσίες που είναι απαραίτητες για τη διαβίωση, άρα και σημαντικότερες για τα φτωχά νοικοκυριά, ακρίβυναν με μεγαλύτερη ταχύτητα από αγαθά που προτιμούν τα πλουσιότερα  νοικοκυριά.  Επιπλέον οι δαπάνες για τα βασικά αγαθά – στέγαση, διατροφή χαρακτηρίζονται από χαμηλή ελαστικότητα και η κατανάλωσή τους  δε μεταβάλλεται σημαντικά ούτε με τη μεταβολή του εισοδήματος, ούτε με τη μεταβολή της τιμής.  Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει για τα αγαθά πολυτελείας, π.χ κοσμήματα, ρούχα σχεδιαστών κ.ά.

Τα φτωχά νοικοκυριά, όσο και να περιορίσουν τις ανάγκες τους, απλώς θα ξοδεύουν περισσότερα χρήματα ως ποσοστό επί του εισοδήματός τους για να τραφούν και να στεγαστούν. Παράλληλα λόγω του πληθωρισμού, θα πληρώσουν περισσότερα χρήματα για λιγότερες ποσότητες ή θα κάνουν εκπτώσεις και στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών –  με αποτέλεσμα την επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου.

Περίοδος ανισορροπίας

Παρά την αποκλιμάκωση του πληθωρισμού, βρισκόμαστε ακόμα σε μια μεταβατική περίοδο που χαρακτηρίζεται από ανισορροπία, τονίζει η ανάλυση του ΚΕΠΕ. Γι’αυτό, εκτός από τα συγκυριακά μέτρα ελέγχου των τιμών, που κάποια στιγμή πρέπει να αποσυρθούν, χρειάζονται διαρθρωτικού χαρακτήρα παρεμβάσεις για την ενίσχυση του ανταγωνισμού στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών, ιδίως εκεί που παρατηρείται υψηλά επίπεδα συγκέντρωσης.

Ο νόμος του Ένγκελ

Ο αναλυτής του ΚΕΠΕ, μας θυμίζει τον νόμο του Ένγκελ (1857) που δείχνει ότι όσο αυξάνεται το εισόδημα ενός νοικοκυριού τόσο μειώνεται το ποσοστό του εισοδήματός του που ξοδεύει για τρόφιμα, ακόμα και αν το ονομαστικό ποσό αυξάνεται. Αντίθετα, όσο πιο φτωχή είναι μια οικογένεια, τόσο περισσότερα χρήματα από το συνολικό εισόδημά της ξοδεύει για να τραφεί.

Από το νόμο του Γερμανού στατιστικολόγου Ερνστ Ενγκελ (καμία σχέση με τον Φρίντριχ Ένγκελς) προκύπτει ο συντελεστής  Ένγκελ, ως δείκτης μέτρησης της φτώχειας ή της ευημερίας ενός πληθυσμού, ανάλογα με το ποσοστό των δαπανών για τροφιμα επί των εισοδημάτων.

Ο νόμος του Ένγκελ αποτυπώνεται και στα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ του 2023 για τα ελληνικά νοικοκυριά. Το φτωχότερο 20%, ξοδεύει σχεδόν το 56% του εισοδήματός του για στέγαση και διατροφή, ενώ το πλουσιότερο 20% λιγότερο από 25%.

Καταναλωτικά πρότυπα

Το είδος και η ποσότητα των αγαθών που καταναλώνουν τα νοικοκυριά δεν επηρεάζονται μόνο από το εισόδημα, αλλά και από τα  καταναλωτικά πρότυπα και το κοινωνικό στάτους του νοικοκυριού.

Μέσω της πρόσβασης σε διαφορετικά είδη αγαθών και υπηρεσιών, οι ανώτερες τάξεις διασφαλίζουν ότι τα παιδιά τους θα κληρονομήσουν το πολιτισμικό και κοινωνικό κεφάλαιο που χρειάζονται για να διατηρήσουν την κοινωνική γτους θέση σημειώνει η έρευνα του ΚΕΠΕ,  παραπέμποντας στο εμβληματικό έργο του Γάλλου κοινωνιολόγου και φιλοσόφου  Πιέρ Μπουρντιέ «Η διάκριση».

Η παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνεται από την ανάλυση των στοιχείων για το πώς εξελίσσεται η απόλυτη δαπάνη κάθε νοικοκυριού ανάλογα με το εισόδημα.

Ενώ το πλουσιότερο 10% έχει 5,8% υψηλότερο εισόδημα από το φτωχότερο 10%, σε απόλυτα μεγέθη καταναλώνει μόλις 3,2 φορές περισσότερα. Άρα η οριακή ροπή στην κατανάλωση βαίνει μειούμενη όσο αυξάνεται το εισόδημα – αφήνοντας χώρο για επενδύσεις, αποταμιεύσεις κ.ά.

Ο πίνακας του ΚΕΠΕ  μας βοηθάει να καταλάβουμε πώς κατανέμεται  η απόλυτη δαπάνη των νοικοκυριών,  όσο αυξάνεται το εισόδημα.

Έχει κατανείμει τα αγαθά και τις υπηρεσίες σε διαφορετικές κατηγορίες, βάσει του λόγου της απόλυτης δαπάνης του πλουσιότερου 10% των νοικοκυριών προς το φτωχότερο 20%.

Ο πίνακας αποτυπώνει μια εικόνα αναφορικά με το είδος των αγαθών των οποίων η δαπάνη παραμένει σταθερή όταν αυξάνει το εισόδημα και εκείνων των οποίων η δαπάνη αυξάνεται εκθετικά.

πηγή: ΚΕΠΕ

Ανάγκη και πολυτέλεια

Στις δύο πρώτες στήλες του πίνακα περιλαμβάνονται τα αγαθά που μπορούν να θεωρηθούν ως αναγκαία για την καθημερινή επιβίωση του νοικοκυριού: Η πλειονότητα των ειδών διατροφής, βασικές δαπάνες φωτισμού και θέρμανσης της κατοικίας,  βασικές δαπάνες υγείας (φάρμακα και ιατροί),  ελάχιστες δαπάνες μετακίνησης (λεωφορεία και ανταλλακτικά αυτοκινήτων). Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται και «οριζόντιες» δαπάνες όπως τα τέλη της ΕΡΤ, η δαπάνη για αγορά εκπαιδευτικών βιβλίων, οι δαπάνες κηδειών και οι δαπάνες για την προμήθεια γραφικής ύλης.

Σε αυτή την ομάδα αγαθών εντάσσονται και οι δαπάνες ηλεκτρικής ενέργειας και οι δαπάνες για υπηρεσίες τηλεφωνίας.

Η τρίτη και η τέταρτη στήλη αποτυπώνουν τα αγαθά που αποκτούν μεγαλύτερη βαρύτητα όταν μετακινούμαστε σε μεσαία επίπεδα στην κλίμακα εισοδημάτων. Εδώ τοποθετούνται τα υπόλοιπα τρόφιμα, το σύνολο των οινοπνευματωδών ποτών, το σύνολο των ειδών ένδυσης και υπόδησης και οι δαπάνες για καύσιμα μετακίνησης. Τέλος, οι δύο τελευταίες στήλες αποτυπώνουν εκείνα τα αγαθά η κατανάλωση των οποίων είναι σχετικά μικρή στα χαμηλά και μεσαία εισοδήματα και αυξάνεται εκθετικά στα υψηλά.

Προνόμιο των πλουσίων ο πολιτισμός

Μια πιο αναλυτικά ματιά στον πίνακα, μας δείχνει σε τι ξοδεύουν αναγκαστικά οι φτωχοί τα χρήματά τους, αλλά και σε τι δεν έχουν πρόσβαση, αφού αποτελεί σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο του πλουσιότερου 10%.

Για παράδειγμα, στις υπηρεσίες υγείας, ενώ οι φτωχοί θα ξοδέψουν σχεδόν όσα και οι πλούσιοι – σε ονομαστικές τιμές  – για φάρμακα και γενικούς γιατρούς, το πλουσιότερο 10% θα ξοδέψει ως και  τα διπλάσια χρήματα για ιατρούς ειδικότητας και εργαστηριακές εξετάσεις,  ως και τα πενταπλάσια χρήματα για οδοντιατρικές υπηρεσίες, ως τα δεκαπλάσια για νοσοκομειακή περίθαλψη.

Αντίστοιχα στις μεταφορές, οι πλούσιοι θα ξοδέψουν ως και 40 φορές περισσότερα χρήματα από τους φτωχούς σε καινούργια αυτοκίνητα, αεροπορικά και ακτοπλοϊκά εισιτήρια. Θα ξοδέψουν ως και 100 φορές περισσότερα χρήματα από τους φτωχούς για αξεσουάρ αυτοκινήτου, μια δαπάνη που στους φτωχούς είναι είτε ελάχιστη είτε δεν εμφανίζεται καν.

Για αναψυχή και πολιτισμό οι πλούσιοι θα ξοδέψουν ως και δεκαπλάσια χρήματα σε αγορές εξοπλισμού ήχου και εικόνας, βιβλία, θέατρα, συναυλίες, λογοτεχνικά βιβλία, περιοδικά και πακέτο διακοπών εσωτερικού. Οι επισκέψεις σε μουσεία, τα μουσικά όργανα, οι υπηρεσίες φροντίδας παιδιού και οι διακοπές στο εξωτερικό είναι προνόμιο του 10%, που ξοδεύει γι’αυτά 100πλάσια χρήματα από ό,τι τα φτωχά νοικοκυριά, που απλώς δεν έχουν χρήματα για τέτοιες «πολυτέλειες».

Αντίστοιχα, στην παιδεία οι πλούσιοι θα ξοδέψουν ως και τα διπλάσια χρήματα για τις σπουδές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ως  δεκαπλάσια για δευτεροβάθμια και μη ταξινομημένη εκπαίδευση (φροντιστήρια, ιδιαίτερα, ξένες γλώσσες, ιδιωτικά σχολεία) και από 10 ως 40 φορές περισσότερα για προσχολική και πρωτοβάθμια αγωγή. Τα παιδιά των φτωχών απλά θα στοιβάζονται σε τάξεις των 28 και 30 παιδιών, με ελλείψεις καθηγητών και δασκάλων.