Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος ΙΕ’)

Ο κατάλογος των διαλόγων που κατατάσσονται στην πρώιμη εργογραφία του Πλάτωνος ολοκληρώνεται με τον Γοργία, που θεωρείται ένα από τα κορυφαία συγγράμματα της αρχαίας ηθικής γραμματείας. Τρεις συζητήσεις που χαρακτηρίζονται από έντονες αντιθέσεις, τρεις οξείες λεκτικές αντιπαραθέσεις, συνθέτουν τον εν λόγω διάλογο και οδηγούν σε αποτελέσματα πολύ ευκρινέστερα από εκείνα των απορητικών διαλόγων στους οποίους έχουμε ήδη αναφερθεί.

Κατ’ αρχάς, στο πρώτο μέρος του διαλόγου, η συνομιλία του Σωκράτη με το λεοντίνο σοφιστή Γοργία –μας θυμίζει από θεματικής απόψεως την αντίστοιχη με τον Πρωταγόρα στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο– σχετικά με τη δραστηριότητα των δασκάλων της ρητορικής και την ουσία της ρητορικής τέχνης. Εφαρμόζοντας τη μέθοδο του μερισμού των γενικότερων εννοιών, ο Σωκράτης ερευνά τα πεδία που επηρεάζει η ρητορική και υποστηρίζει πως η τελευταία δε διδάσκει, δεν προσφέρει πραγματική γνώση, αλλά αποσκοπεί, ως «πειθούς δημιουργός», στο να πείθει τα πλήθη, τις ψυχές των ακροατών. Ο Γοργίας, ο οποίος αυτοαποκαλείται σπουδαίος ρήτορας, μνημονεύει άνδρες με ρητορική δεινότητα, όπως ο Θεμιστοκλής και ο Περικλής, και υπογραμμίζει την πραγματική δύναμη του λόγου, ορίζοντας τη ρητορική ως «δημιουργό πειθούς πιστευτικής περί δικαίων και αδίκων».

Όταν η συζήτηση φθάνει στο ζήτημα της γνώσης και της διδασκαλίας του δικαίου, ένας μαθητής του Γοργία, ο Πώλος, εμπλέκεται στη συνομιλία των δύο ανδρών. Έτσι πραγματοποιείται η μετάβαση στο δεύτερο μέρος του διαλόγου, όπου διερευνάται πλέον η δύναμη της ρητορικής. Ο Σωκράτης διατυπώνει την άποψη ότι η ρητορική δεν ανήκει καν στις τέχνες που φροντίζουν το γερό και το άρρωστο σώμα, τη γερή και την άρρωστη ψυχή. Ευρισκόμενη κάτω από τα είδωλα των τεχνών αυτών, η ρητορική –όπως και η αδελφή της, η σοφιστική– είναι απλώς ένα μόριο κολακείας, μια εμπειρία επιδιώκουσα χάρη και ευχαρίστηση. Στην πορεία του διαλόγου έρχεται στο προσκήνιο η ριζική αντίθεση ανάμεσα στη δύναμη και το δίκαιο, ανάμεσα στην ευδαιμονία που οφείλεται στην ανυπέρβλητη ισχύ και την ευδαιμονία που απορρέει από την ηθικότητα. Με γνώμονα το δικό του –εντελώς διαφορετικό από εκείνο των σοφιστών– αξιακό σύστημα, ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι το να αδικεί κανείς είναι χειρότερο από το να αδικείται, το να μην τιμωρείται κανείς είναι χειρότερο από το να τιμωρείται δίκαια.

Σε αυτό το σημείο μπαίνει στη συζήτηση ο σφοδρότερος πολέμιος των αντιλήψεων του Σωκράτη, ο Καλλικλής, ο οποίος, υπεραμυνόμενος του πλέον ριζοσπαστικού φυσικού δικαίου, του δικαίου του ισχυροτέρου, υμνεί τον άνθρωπο που ξέρει να επιβάλλει την εξουσία του στις ασθενέστερες φύσεις, στους αδυνάτους. Η σύγκρουση ανάμεσα στο ρητορικό-σοφιστικό και το φιλοσοφικό ιδανικό της ζωής φθάνει εδώ στο αποκορύφωμά της. Υπέρτατη αξία για τους σοφιστές είναι η δύναμη και η ειδική μόρφωση, που στοχεύει στη δημιουργία του κυβερνήτη της μάζας. Υπέρτατη αξία για τον Σωκράτη είναι οι ηθικοί κανόνες και η παιδεία, που επιτρέπει να αναπτυχθεί ό,τι καλύτερο υπάρχει μέσα στον άνθρωπο.

Στο τελευταίο τμήμα του διαλόγου παρουσιάζονται οι μεταφυσικές αναζητήσεις και οι εσχατολογικές αντιλήψεις του Πλάτωνος, ο οποίος, χρησιμοποιώντας ορφικές και πυθαγορικές κατά κύριο λόγο παραστάσεις, δίνει μια εικόνα του δικαστηρίου των νεκρών και, στην ουσία, της μοίρας της ψυχής.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο «Γοργίας» του Πλάτωνος (έκδοση του 1911).

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος Α’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος Β’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος Γ’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος Δ’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος Ε’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος ΣΤ’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος Ζ’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος Η’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος Θ’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος Ι’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος ΙΑ’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος ΙΒ’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος ΙΓ’)

Πλάτων: Η ιδέα του αγαθού (Μέρος ΙΔ’)