Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση σε σταυροδρόμι – Γιατί η ΕΕ αγωνίζεται να καθορίσει το μέλλον της;

Η φράση «Η Ευρώπη θα σφυρηλατηθεί μέσα στις κρίσεις και θα είναι το άθροισμα των λύσεων που θα υιοθετηθούν για τις κρίσεις αυτές» δεν είναι τίποτα λιγότερο από ένα δόγμα στην ΕΕ.

Στην πραγματικότητα, το απόφθεγμα του Jean Monnet, ενός από τους ιδρυτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, φαίνεται να επιβεβαιώνεται με κάθε κρίση. Μπορεί όμως και αυτό το δόγμα να βρίσκεται σε κρίση;

Ένα βασικό συστατικό για την προώθηση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, πέρα από τις αντιξοότητες, είναι αυτό που θα αποκαλούσαμε «ελάχιστη ευρωπαϊκή συναίνεση», με την έννοια ότι τα 27 κράτη μέλη επιδιώκουν ένα κοινό πεπρωμένο και κοινούς στόχους.

Επί του παρόντος, αυτή η συναίνεση φαίνεται να βρίσκεται σε πτώση, με αρνητικές συνέπειες για τον καθορισμό ενός μακροπρόθεσμου στρατηγικού προσανατολισμού της ΕΕ και για την ανάληψη των ριζικών αλλαγών που υποστηρίζει και η πρόσφατη έκθεση Ντράγκι.

Ενώ η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση προχώρησε τα τελευταία χρόνια εξαιτίας του COVID-19 και του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, η ιδέα ότι θα συνεχίσει να προχωρά αναπόφευκτα απομακρύνεται.

Η έννοια της «περισσότερης Ευρώπης» συνεχίζει να αμφισβητείται σήμερα, ιδίως από το τόξο που πηγαίνει από τη συντηρητική δεξιά στη ριζοσπαστική ακροδεξιά, αλλά και στην ευρωπαϊκή άκρα αριστερά.

Αν και πολλοί στις Βρυξέλλες υποστηρίζουν ότι ο δρόμος για την αντιμετώπιση των μελλοντικών προκλήσεων είναι η μεγαλύτερη ολοκλήρωση, δεν είναι σαφές κατά πόσο συμμερίζονται την άποψη αυτή οι ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.

Στην πραγματικότητα, αν πολλές από τις κρίσεις που βιώσαμε τα τελευταία χρόνια ενίσχυσαν τον ρόλο της ΕΕ σε ορισμένες πολιτικές (π.χ. δημόσια υγεία, κοινή έκδοση χρέους, ενέργεια και κυρώσεις), έδωσαν επίσης μεγαλύτερο βάρος στις εθνικές κυβερνήσεις και διοικήσεις σε άλλους τομείς (μετανάστευση, εσωτερική ασφάλεια, έλεγχος συνόρων, λειτουργία της εσωτερικής αγοράς και άμυνα).

Αρνητική ενσωμάτωση vs θετικής

Καθώς αμφισβητείται το αναπόφευκτο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και η λεγόμενη «ελάχιστη ευρωπαϊκή συναίνεση» σχετικά με το τι πρέπει να κάνουμε από κοινού, δεν είναι ακόμη σαφές τι θα μπορούσε να προκύψει για να αντιστραφεί αυτή η δυναμική, σημειώνει ανάλυση του Euronews.

Επί του παρόντος, είναι λίγοι εκείνοι που θα αμφισβητούσαν τη σημασία ή ακόμη και την ύπαρξη της ΕΕ. Η «ένεση» του Brexit βοήθησε. Αυτό που αναδύεται, ιδίως στη σκληρή δεξιά, είναι μια ώθηση για να αλλάξει η ΕΕ εκ των έσω.

Αυτή η ιδέα της αλλαγής συμπίπτει με μια άλλη: την ανάγκη για εσωτερικές μεταρρυθμίσεις της ΕΕ, λόγω της διαδικασίας διεύρυνσης. Το δίλημμα έγκειται σε αυτό: οι αλλαγές που θέλουν κάποιοι δεν ταιριάζουν με τις μεταρρυθμίσεις που επιθυμούν άλλοι.

Η έλλειψη ηγεσίας είναι αποτέλεσμα του συνεχιζόμενου κατακερματισμού των πολιτικών συστημάτων και της πόλωσης στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, κάτι που ισχύει και σε επίπεδο ΕΕ μετά τις ευρωεκλογές, με την αύξηση του ευρωσκεπτικιστικού στρατοπέδου

Χωρίς να εγκαταλείψουν τους στόχους που αποτέλεσαν την απαρχή της Ένωσης και που οδήγησαν (και εξακολουθούν να οδηγούν) πολλούς να θέλουν να ενταχθούν στο εγχείρημα – ειρήνη, πολιτική σταθερότητα και δημοκρατική εδραίωση, οικονομική ανάπτυξη, ευημερία και κοινωνική πρόοδος – τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, τα κράτη μέλη και οι Ευρωπαίοι εν γένει, δεν έχουν ακόμη βρει αυτό που μπορεί να τους κινητοποιήσει για ένα κοινό μέλλον, πέρα από την προστασία από ενδεχόμενες απειλές και τη διατήρηση του status quo.

Με άλλα λόγια, βρισκόμαστε σε μια φάση ολοκλήρωσης ενάντια σε αυτό που φοβόμαστε και όχι υπέρ αυτού που θέλουμε ή ακόμα και ονειρευόμαστε. Και πάλι, αυτό εμποδίζει τους 27 να απαντήσουν σε απλές αλλά ζωτικής σημασίας ερωτήσεις: Μακροπρόθεσμα, για ποιο λόγο υπάρχει η ΕΕ; Και πού θέλει να πάει; Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση βρίσκεται σε σταυροδρόμι.

Προέλευση και λόγοι της παρακμής

Η σταδιακή εξαφάνιση αυτής της «ελάχιστης ευρωπαϊκής συναίνεσης» έχει τουλάχιστον τέσσερις αιτίες και λόγους.

Το μέγεθος των προκλήσεων που αντιμετωπίζει η Ευρώπη είναι τεράστιο. Θα είναι ηράκλειο έργο για την ΕΕ να μπορέσει να δράσει στο σύνολο των δημόσιων πολιτικών που είναι σήμερα ζωτικής σημασίας, όπως η ανταγωνιστικότητα και η οικονομική ανάπτυξη, η απαλλαγή από τον άνθρακα και η κλιματική αλλαγή, η διεύρυνση και η στήριξη της Ουκρανίας, η ενεργειακή μετάβαση, η ασφάλεια και η άμυνα, η μείωση των εξωτερικών εξαρτήσεων και των τρωτών σημείων, η δημογραφική μείωση, η μετανάστευση και η βιωσιμότητα του κράτους πρόνοιας.

Ο χρόνος για κωλυσιεργία έχει παρέλθει, αλλά η αίσθηση του επείγοντος εξακολουθεί να λείπει. Και υπάρχουν και άλλα: Εκτός του ότι είναι πολύ απαιτητικές, οι προκλήσεις αυτές πρέπει να αντιμετωπιστούν ταυτόχρονα – είναι αυτό καν δυνατόν; Αν όχι, ποιοι είναι οι κύριοι τομείς προτεραιότητας; Δεν υπάρχουν απλές ή άμεσες απαντήσεις.

Η εκτεταμένη έλλειψη ηγεσίας και οράματος στα κράτη μέλη και σε επίπεδο ΕΕ καθιστά δύσκολη την απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα και την αντιμετώπιση των προκλήσεων.

Έλλειψη ηγεσίας και πολιτικός κατακερματισμός

Αυτή η έλλειψη κατεύθυνσης απορρέει από την αδυναμία ή την έλλειψη πολιτικής βούλησης να κατανοήσουν τι διακυβεύεται – το μέλλον του ευρωπαϊκού εγχειρήματος – και να εκτιμήσουν ότι η κατάσταση στην οποία βρίσκεται η Ευρώπη δύσκολα θα βελτιωθεί βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα.

Στην πραγματικότητα, είναι χαρακτηριστικό ότι από ένα έγγραφο σχεδόν τετρακοσίων σελίδων που παρέδωσε ο Ντράγκι, προσοχή δόθηκε σε πέντε μόνο σελίδες που είναι αφιερωμένες στη χρηματοδότηση και όπου οι διαφωνίες είναι μεγαλύτερες.

Μια άλλη βασική συζήτηση θα αφορούσε το ποιος κάνει τι – η ΕΕ, τα κράτη μέλη, η «ομάδα Ευρώπη», με ή χωρίς εξωτερικούς εταίρους, ο ιδιωτικός τομέας κ.λπ. Αυτό, πράγματι, θα ήταν μια επίδειξη ηγεσίας που εξακολουθεί να λείπει.

Η έλλειψη ηγεσίας είναι επίσης αποτέλεσμα του συνεχιζόμενου κατακερματισμού των πολιτικών συστημάτων και της πόλωσης που τον συνοδεύει στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό ισχύει και σε επίπεδο ΕΕ μετά τις φετινές ευρωεκλογές με την αύξηση του ευρωσκεπτικιστικού στρατοπέδου.

Το φιλοευρωπαϊκό κέντρο παρέμεινε, αλλά «στενεύει». Επιπλέον, η συναίνεση και οι συμβιβασμοί μεταξύ της κεντροδεξιάς, της κεντροαριστεράς, των φιλελευθέρων και των Πρασίνων φαίνεται να έχουν γίνει πιο δυσχερείς, καθώς και αυτοί «μολύνονται» από τον ιό της διαίρεσης.

Ο πολιτικός κατακερματισμός σημαίνει επίσης ότι, σε γενικές γραμμές, πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις συνασπισμού είναι αδύναμες, καθώς αντιμετωπίζουν πάρα πολλές εσωτερικές πιέσεις.

Η Γαλλία έμεινε χωρίς κυβέρνηση για περισσότερο από δύο μήνες, η Γερμανία έχει μια ασταθή κυβέρνηση συνασπισμού, ενώ και οι δύο δέχονται έντονες και, σε ορισμένες περιπτώσεις, αποφασιστικές πιέσεις από την ακροδεξιά.

Η επιλογή της Ευρώπης

Τέλος, η αυξανόμενη πολιτικοποίηση των θεσμικών οργάνων της ΕΕ, ιδίως της Κομισιόν, δεν είναι καλό πράγμα. Από μια πολιτική σε μια γεωπολιτική επιτροπή, υπάρχει ο κίνδυνος να έχουμε μια… κομματική επιτροπή.

Οι συζητήσεις για την επόμενη ομάδα της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν γύρω από το σχετικό βάρος των χωρών, των πολιτικών κομμάτων, των νικητών και των ηττημένων και όχι γύρω από τις πολιτικές προτεραιότητες και το κοινό ευρωπαϊκό συμφέρον, είναι ενδεικτικές αυτής της τάσης.

Αν και οδήγησαν σε μεγαλύτερη ολοκλήρωση σε ορισμένους τομείς, πολλές από τις κρίσεις που επηρέασαν την ΕΕ άφησαν ανεπούλωτες πολιτικές πληγές: Βορράς εναντίον Νότου, Δύση εναντίον Ανατολής, «οικονόμοι» εναντίον σπάταλων, αυτοί που καλωσορίζουν τους μετανάστες και αυτοί που τους απορρίπτουν.

Η έλλειψη αλληλεγγύης και καταμερισμού των ευθυνών μεταξύ των 27 σε καίριες στιγμές μπορεί να συγχωρεθεί, αλλά όχι να ξεχαστεί. Τα περιθώρια συναίνεσης στην Ευρώπη στενεύουν και οι προκλήσεις αυξάνονται.

Η ΕΕ βρίσκεται πλέον σε σημείο καμπής: Είτε θα καταφέρει να δημιουργήσει μια νέα ευρωπαϊκή συναίνεση και να σταματήσει να «σέρνεται» πίσω από δύσκολες επιλογές, είτε κινδυνεύει να καταστεί άνευ σημασίας εν μέσω γεωπολιτικών ανακατατάξεων.