Ο μηχανικός που έκανε τα απίθανα οράματα των αρχιτεκτόνων να στέκονται όρθια

Από τις δύστροπες κολώνες του Will Alsop, μέχρι τις καμπύλες που αψηφούν τη βαρύτητα της Zaha Hadid, πάντα υπήρχε κάποιος στο παρασκήνιο που έκανε τα απίθανα οράματα των αρχιτεκτόνων να στέκονται όρθια.

Τις περισσότερες φορές, στην περίπτωση των πιο απίθανων κατασκευών του 21ου αιώνα, αυτό το πρόσωπο ήταν ο Hanif Kara.

Ο γεννημένος στην Ουγκάντα μηχανικός μόλις ανακοινώθηκε ως ο νικητής του μεταλλίου Soane για το 2024, ένα περίφημο βραβείο που έχει απονεμηθεί μέχρι σήμερα σε αρχιτέκτονες και θεωρητικούς, αλλά ποτέ πριν σε μηχανικό.

Αντισυμβατικός λύτης προβλημάτων

Ως το μαθηματικό μυαλό στο οποίο έχουν βασιστεί τόσοι πολλοί, και ως καθηγητής που έχει εμπνεύσει γενιές σχεδιαστών, η συμβολή του Kara στην αρχιτεκτονική είναι εξαιρετικά άξια αναγνώρισης. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι, χωρίς αυτόν, πολλά από τα πιο τολμηρά κτίρια των τελευταίων δύο δεκαετιών δεν θα υπήρχαν. Ή τουλάχιστον οι κολόνες τους δεν θα ήταν τόσο λεπτές, τα ανοίγματά τους τόσο δραματικά, οι καμπύλες τους τόσο κομψές.

«Βλέπω το ρόλο μου ως το να κάνω τα όνειρα των αρχιτεκτόνων πραγματικότητα», λέει ο Kara. Ένας θαυμάσιος αρωγός, περιγράφει επίσης τη δουλειά του ως κάτι σαν θεραπευτής, που ξεδιαλύνει τις προθέσεις των συνεργατών του και δίνει νόημα στις φιλοδοξίες τους.

«Αλλά, αντί να τους βάλω στον καναπέ, ξαπλώνω στον καναπέ μαζί τους». Είναι τόσο συν-σχεδιαστής όσο και μηχανικός, αντισυμβατικός λύτης προβλημάτων παρά επαναπροσδιοριστής και προβοκάτορας ερωτημάτων. Ρωτά τους αρχιτέκτονες γιατί, αντί να τους λέει πώς.

Η «χορεύουσα» κολώνα

Για τη βιβλιοθήκη Peckham στο Λονδίνο, η οποία κέρδισε το βραβείο Stirling το 2000, ο αρχιτέκτονας Will Alsop ήταν κατηγορηματικά αντίθετος με την ύπαρξη οποιουδήποτε είδους στηλών. Αντ’ αυτού ήθελε ένα τεράστιο, αδύνατο ακρόβαθρο.

Ο Kara τον έπεισε ότι μια σειρά από λεπτούς χαλύβδινους στύλους ήταν απαραίτητη για να γίνει το αναγνωστήριο όρθιο, καθώς οι αλαζονικές γωνίες τους δεν προσέδιδαν απλώς απόλαυση, αλλά εξυπηρετούσαν επίσης τον κρίσιμο σκοπό της διασταύρωσης της δομής. Και έτσι γεννήθηκε το χαρακτηριστικό σήμα κατατεθέν του Alsop – η «χορεύουσα» κολώνα.

Παρομοίως, ο Kara παρείχε τη φοβερά πολύπλοκη υπολογιστική ανάλυση για πολλές από τις πιο ακραίες δημιουργίες της Zaha Hadid, κατασκευάζοντας περισσότερα έργα μαζί της από οποιονδήποτε άλλο αρχιτέκτονα.

«Αυτό το έργο παραλίγο να μας σκοτώσει», λέει ο Kara. «Χρειάστηκαν δύο χρόνια υπολογιστικής μοντελοποίησης με γερμανικό λογισμικό οπλικού τύπου για να το κάνουμε να λειτουργήσει»

Επιστημονικό κέντρο Phaeno στο Βόλφσμπουργκ της Γερμανίας / Photo: Wikimedia Commons

«Ενιαία επιφάνεια» χωρίς αρμούς

H Hadid πήγε σε αυτόν για να τη βοηθήσει να υλοποιήσει το επιστημονικό κέντρο Phaeno στο Βόλφσμπουργκ της Γερμανίας. Χτισμένο το 2005, πρόκειται για ένα γιγαντιαίο διαστημόπλοιο από σκυρόδεμα, όπου οι κολώνες καταλήγουν σε πλάκες, οι οποίες με τη σειρά τους λιώνουν σε τοίχους, σε ένα συνεχές, ελικοειδές κέλυφος.

Ήταν μία από τις πρώτες κατασκευές «ενιαίας επιφάνειας» στον κόσμο χωρίς αρμούς, και η μεγαλύτερη χρήση αυτοσυμπυκνούμενου σκυροδέματος στην Ευρώπη. Τίποτα παρόμοιο δεν είχε επιχειρηθεί στο παρελθόν.

«Αυτό το έργο παραλίγο να μας σκοτώσει», λέει ο Kara. «Χρειάστηκαν δύο χρόνια υπολογιστικής μοντελοποίησης με γερμανικό λογισμικό οπλικού τύπου για να το κάνουμε να λειτουργήσει».

«Ο μετανάστης δε φοβάται ποτέ»

Λίγοι άλλοι ήταν πρόθυμοι να αναλάβουν τέτοια εξαντλητικά καθήκοντα. Όμως, με «τη στάση ενός παρείσακτου που δεν έχει τίποτα να χάσει», ο Kara ήταν πάντα ευτυχής να πατήσει εκεί που οι άλλοι δεν το έκαναν.

«Ο μετανάστης δε φοβάται ποτέ», λέει. «Επειδή έχει έρθει χωρίς τίποτα, και είναι πρόθυμος να επενδύσει στους άλλους και να τους ωθήσει, σε σημείο που να ωφελείται και ο ίδιος».

Ο Kara έφτασε στο Τσέσαϊρ σε ηλικία 14 ετών, αφού η οικογένειά του εκδιώχθηκε από την Ουγκάντα από το βίαιο καθεστώς του Ίντι Αμίν. Δεν μιλούσε καλά αγγλικά και απέτυχε σε όλα τα μαθήματα του O-levels. Βρήκε δουλειά ως ηλεκτροσυγκολλητής σε ένα εργοστάσιο κατασκευής, όπου έμαθε πώς να σχεδιάζει χαλύβδινα πρότυπα στο πάτωμα.

Δείτε το βίντεο με τα έργα του Hanif Kara 

Παρακολούθησε νυχτερινό σχολείο ενώ εργαζόταν

«Έμεινα πραγματικά κολλημένος με αυτό το σχέδιο», λέει. «Μου άρεσε η διαδικασία της επικοινωνίας για το πώς φτιάχνεις κάτι». Παρακολούθησε νυχτερινό σχολείο ενώ εργαζόταν και τελικά βρήκε μια θέση στο Πανεπιστήμιο του Σάλφορντ για να σπουδάσει πολιτικός μηχανικός.

Μετά την αποφοίτησή του, πέρασε χρόνο κάνοντας «σκληροπυρηνική μηχανική», πρώτα στο Αμπερντίν, δουλεύοντας σε πετρελαιοπηγές, πριν ασχοληθεί με τα τρενάκια, απολαμβάνοντας την πρόκληση των βρόχων που αψηφούσαν τη βαρύτητα. Ο χρόνος που πέρασε δουλεύοντας με τον μηχανικό Anthony Hunt στο YRM του έδωσε μια γεύση για πειραματικές δομές από ύφασμα και τον αναδυόμενο τομέα της υπολογιστικής γεωμετρίας, «που πραγματικά έγινε το αντικείμενό μου», λέει.

Όταν χτύπησε η ύφεση τη δεκαετία του 1990, σκέφτηκε να εγκαταλείψει τη μηχανική και άνοιξε δύο στεγνοκαθαριστήρια για να τα βγάλει πέρα. Όμως η σύζυγός του τον ενθάρρυνε να ξεκινήσει το δικό του γραφείο, το AKT, το οποίο ίδρυσε με δύο πρώην συναδέλφους του YRM, τον Robin Adams και τον Albert Williamson-Taylor, το 1996.

«Τα κτίρια έμοιαζαν εξαιρετικά απλά»

«Ξεκινήσαμε μειώνοντας τους τόνους χάλυβα σε έργα άλλων», λέει, «αλλά στη συνέχεια συνειδητοποιήσαμε γρήγορα ότι έπρεπε να κουβεντιάσουμε με κάποιους αρχιτέκτονες». Ο Kara είχε κολλήσει το μικρόβιο της αρχιτεκτονικής ενώ εργαζόταν σε (ματαιωμένα) σχέδια για τη μετατροπή του σταθμού Battersea Power Station σε θεματικό πάρκο τύπου Alton Towers.

«Μετά τις εξέδρες άντλησης πετρελαίου και τα τρενάκια του λούνα παρκ», γελάει, «τα κτίρια έμοιαζαν εξαιρετικά απλά».

Ξεκίνησε να διδάσκει στο Architectural Association, που τότε ήταν φυτώριο της πρωτοπορίας, και, με την εύκολη γοητεία του ως outsider, σύντομα έγινε φίλος με τους Hadid, Alsop και Jan Kaplický, της Future Systems. «Ένιωσα συμπάθεια», λέει.

«Όλοι τους είχαν μεγάλη δυσκολία να χτίσουν οτιδήποτε, αλλά μπορούσα να δω την αξία σε αυτό που σχεδίαζαν. Και απολάμβανα την παρέα τους».

«Μερικές φορές ένιωθα αρκετά σχιζοφρενής», λέει. «Συναντήσεις με την Zaha το πρωί και μετά με τον Chipperfield το απόγευμα. Εκείνος ήταν το ακριβώς αντίθετο: ήξερε πάντα πού θα ήταν οι κολώνες»

Tο άτυχο Vessel του Thomas Heatherwick στη Νέα Υόρκη / Photo: Wikimedia Commons

Παρέα με τους «σταρχιτέκτονες»

Ο Kara δεν πίνει, αλλά ευχαρίστως θα καθόταν και θα συζητούσε με τον Alsop, καθώς εκείνος άδειαζε ένα μπουκάλι κρασί, και σαφώς απολάμβανε τη λαμπερή συντροφικότητα της αναδυόμενης σκηνής των «σταρχιτεκτόνων», αποκτώντας φήμη ως ένας από τους λίγους μηχανικούς με την υπομονή να κάνουν τα τρελά σχέδιά τους οικοδομήσιμα.

Συνέχισε να συνεργάζεται με πολυάριθμους βραβευμένους με το βραβείο Pritzker, ενώ έχει εργαστεί σε τέσσερα κτίρια που έχουν βραβευτεί με το βραβείο Stirling, όπως το Sainsbury Laboratory στο Cambridge, το Bloomberg HQ στο Λονδίνο και το Town House του Kingston University.

Πρόσφατα έργα του περιλαμβάνουν τα γιγαντιαία γραφεία της Google στο King’s Cross του Λονδίνου και στο Mountain View της Καλιφόρνια, καθώς και το άτυχο Vessel του Thomas Heatherwick στη Νέα Υόρκη και διάφορα έργα με τον David Chipperfield.

«Προηγμένο αντίστροφο σχεδιασμό»

«Μερικές φορές ένιωθα αρκετά σχιζοφρενής», λέει. «Συναντήσεις με την Zaha το πρωί και μετά με τον Chipperfield το απόγευμα. Εκείνος ήταν το ακριβώς αντίθετο: ήξερε πάντα πού θα ήταν οι κολώνες». Αυτή τη στιγμή συνεργάζεται με τον Chipperfield σε ένα από τα πιο φιλόδοξα έργα μηδενικού άνθρακα στον κόσμο, για το London School of Economics, προσπαθώντας να επαναχρησιμοποιήσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος ενός υπάρχοντος κτιρίου της δεκαετίας του 1950.

Πρόκειται για μια σχολαστική διαδικασία αναίρεσης, την οποία αποκαλεί «προηγμένο αντίστροφο σχεδιασμό» – που αποτελεί και το θέμα του σημερινού του στούντιο στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, όπου είναι καθηγητής αρχιτεκτονικής τεχνολογίας από το 2012.

Κατά πολλούς τρόπους, ο Kara βλέπει την τρέχουσα εστίασή του στην επαναχρησιμοποίηση και τον σχεδιασμό χαμηλής κατανάλωσης ενέργειας ως μια μορφή μετάνοιας για τις αμαρτίες του παρελθόντος. Πώς αισθάνεται εκ των υστέρων, αφού διευκόλυνε μια εποχή επιεικής μορφοποίησης, για χάρη της μορφής, με ελάχιστη σκέψη για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των δημιουργιών του; Το επιστημονικό κέντρο Phaeno, για παράδειγμα, χρησιμοποίησε 75.000 τόνους σκυροδέματος και 4.700 τόνους χάλυβα, εκπέμποντας μια αδικαιολόγητη ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα για ένα μόνο κτίριο.

«Ήμασταν όλοι παγιδευμένοι στην καπιταλιστική κατάσταση»

«Δεν θα μπορούσαμε να δικαιολογήσουμε κάτι τέτοιο τώρα», παραδέχεται. «Αν κοιτάξεις πίσω σε εκείνη την περίοδο, αρχίζεις να αναρωτιέσαι τι στο διάολο κάναμε όλοι μας. Ήμασταν όλοι παγιδευμένοι στην καπιταλιστική κατάσταση. Απλά θέλαμε να κάνουμε κάτι μεγαλύτερο, καλύτερο, διαφορετικό, ό,τι κι αν γινόταν. Τιμούσαμε το ίδιο μας το επάγγελμα ως μηχανικοί – όπως και οι αρχιτέκτονες».

Πιο πρόσφατα, στο έργο του για το Bloomberg HQ του Norman Foster, που ολοκληρώθηκε το 2017 και χαιρετίστηκε ως «το πιο βιώσιμο κτίριο γραφείων στον κόσμο», χρησιμοποιήθηκαν 15.500 τόνοι χάλυβα (διπλάσιος από τον Πύργο του Άιφελ), 600 τόνοι μπρούντζου που εισήχθησαν από την Ιαπωνία και ένα φορτίο πέτρας από λατομείο της Ινδίας.

«Η εστίαση ήταν η βιωσιμότητα στη λειτουργία και όχι ο ενσωματωμένος άνθρακας των υλικών», λέει ο Kara. «Η συζήτηση είναι η μακροβιότητα έναντι της κυκλικότητας, και σε αυτή την περίπτωση προτιμήσαμε τη μακροβιότητα. Είναι κοντά στον καθεδρικό ναό του Αγίου Παύλου και ήθελαν κάτι που θα διαρκούσε εξίσου πολύ».

«Η τεχνολογία μας έβαλε σε αυτό το χάλι, η τεχνολογία θα μας βγάλει»

Γνωρίζει όμως ότι η συζήτηση έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια. Πρόσφατα συνέγραψε ένα βιβλίο για τη δομική ξυλεία, μαζί με την Jennifer Bonner, και δίδαξε σε ένα στούντιο με τον Amin Taha για τη δομική πέτρα.

Συνεργάζεται επίσης με ερευνητές στο Imperial College για μια μορφή «καθαρού σκυροδέματος», το οποίο δεσμεύει τον άνθρακα κατά την παραγωγή του, μειώνοντας τη χρήση τσιμέντου έως και 40%.

Αλλά δεν ευαγγελίζεται την ιδέα ενός μόνο υλικού, όπως λένε ορισμένοι αρχιτέκτονες. «Οποιαδήποτε μονοκαλλιέργεια δεν είναι καλή», λέει. «Υπάρχει ένα όριο, ακόμη και για τα βιογενή υλικά όπως η ξυλεία. Δεν είναι η απάντηση για τα πάντα, ούτε και η πέτρα».

Ενώ είναι υπέρ της επαναχρησιμοποίησης, δεν ενστερνίζεται την ιδέα του μορατόριουμ στα νέα κτίρια. «Πρέπει να χτίζουμε καλύτερα, αλλά όχι τόσο πολύ», λέει, «και να χρησιμοποιούμε όσο το δυνατόν λιγότερα υλικά». Αισιόδοξος από τη φύση του, ο Kara πιστεύει ακράδαντα ότι οι λύσεις για την αποτροπή της κλιματικής καταστροφής υπάρχουν. «Αν η τεχνολογία μας έβαλε σε αυτό το χάλι», λέει, «θα μας βγάλει από αυτό».

*Ο Hanif Kara θα δώσει διάλεξη για το μετάλλιο Soane στις 26 Νοεμβρίου στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου.

*Με στοιχεία από theguardian.com | Αρχική Φωτό: H «χορεύουσα» κολώνα – Βιβλιοθήκη Peckham στο Λονδίνο / dezeen.com